Zabrzański przemysł - industrializacja

Rozwój miasta Zabrza pod wpływem XIX-wiecznej industrializacji

Nowoczesny przemysł na Górnym Śląsku, w tym również w Zabrzu zaczął jednak rozwijać się już pod koniec XVIII wieku, a symbolem nowego etapu w przemyśle górnośląskim było zainstalowanie w Strzybnicy pod Tarnowskimi Górami w 1788 roku pierwszej maszyny parowej, co spowodowało przewrót w górnictwie. Bowiem na terenie osady zabrzańskiej, oprócz rud żelaza, odkryto także bogate pokłady węgla kamiennego, który na wielką skalę zaczęto wydobywać również pod koniec XVIII wieku. W związku z tym budowano szereg kopalń, a rozwój przemysłu ściągnął na te ziemie całą rzeszę nowych osadników, co doprowadziło do założenia wokół Zabrza, Zaborza i Biskupic, za sprawą hrabiego Wilczka, nowych osad przemysłowych, a mianowicie: Maciejowa, Doroty, Pawłowa, Małego Zabrza, Kończyc. Rozrastało się też samo Zabrze, w którym skupiło się najwięcej kopalń i hut. I to właśnie górnictwu i hutnictwu Zabrze zawdzięcza swój rozwój i awans do rangi wielkoprzemysłowego miasta, co jednak miało również swoje negatywne konsekwencje. 7

Następstwem odkrycia bogatych pokładów węgla kamiennego na terenie wsi zabrzańskiej pod koniec XVIII wieku było powstanie jednej z największych pruskich kopalń skarbowych (w tym czasie bowiem Górny Śląsk znajdował się w rękach pruskich)- "Królowa Luiza" (obecnie "Bielszowice"), która w dużym stopniu uwarunkowała dalszy rozwój górnictwa węglowego i w ogóle przemysłu na tym terenie. Tempo industrializacji było tutaj początkowo wolne, by z czasem przybrać zdecydowanie na sile. Szczególnie wyraźny postęp w tej kwestii zaznaczył się na przełomie lat 30-tych i 40-tych XIX wieku. 8

Silnie zaznaczający się wzrost zapotrzebowania na węgiel wpłynął również na ożywienie działalności prywatnych przedsiębiorców, a mianowicie np. niemiecka rodzina Donnersmarcków, która w 1826 roku stała się właścicielem terenów zabrzańskich, wybudowała następujące zakłady przemysłowe: kopalnię węgla "Concordia", hutę Donnersmarck (później zwaną hutą "Zabrze"), kopalnię węgla "Guido". Natomiast inna niemiecka rodzina- Borsig założyła następujące, przekształcone następnie w samodzielny kombinat górniczo-hutniczy, zakłady przemysłowe: kopalnia węgla "Hedwigswunsch", zwana później kopalnią "Pstrowski", kopalnia węgla "Ludwigsglück" (zwana następnie "Ludwik"), i zbudowała w Biskupicach hutę żelaza, stalownię i walcownię blachy. Kolejnymi zakładami przemysłowymi zakładanymi na terenie Zabrza przez prywatnych przedsiębiorców były jeszcze: fabryka lin i drutu Deichsla (obecnie "Linodrut"), huta "Reden", obejmująca m.in. koksownię w Zaborzu, należąca do czterech kupców niemieckich, młyn i browar Handlera (obecnie "Browary Górnośląskie"), gazownia zbudowana przez Wollheima i Friedländera, brykietownia Wollheima i in. Ponadto w Zabrzu powstała również w 1897 roku pierwsza na ziemiach polskich elektrownia (obecnie "Zabrze"). 9

Rozbudowie przemysłu towarzyszył w tym czasie rozwój handlu i bankowości. Najważniejsze firmy handlowe, które powstały na terenie Zabrza w XIX wieku, to: dom handlowy Antoniego Januszewskiego i firma Robert Jacob, sprzedająca wyroby metalowe, sprzęt domowy i kuchenny. Jeżeli zaś chodzi o banki, które powstały w tym czasie w Zabrzu, były nimi dwa lokalne banki: Bank Ludowy (Volksbank) i Bank Stowarzyszeniowy (Genossenschaftsbank). 10

Rozwijające się górnictwo i przemysł zabrzański potrzebowały również coraz więcej ludzi, bowiem ludność tubylcza nie była w stanie pokryć wciąż rosnącego zapotrzebowania na robotników i fachowców w różnych gałęziach nowego przemysłu. "W związku z tym nastąpiła emigracja ze wszystkich stron Europy, a przede wszystkim z Niemiec i Polski, skąd wielu chłopów, chcąc polepszyć swoją sytuację życiową, uciekało od swych panów i zgłaszało się do nowej i nieznanej im pracy w przemyśle górnośląskim". Doprowadziło to do wzrostu ludności na terenie Zabrza na niespotykaną dotąd skalę. 11

Stale rosnąca liczba ludności nierolniczej w Zabrzu i okolicach, potrzebowała nowych mieszkań, zaś rzemieślnicy - warsztatów, a kupcy - sklepów. Duże zapotrzebowanie, zwłaszcza na mieszkania spowodowało, że wiele starych domów w zagrodach chłopskich lub starych domów kolonistów zaczęto przerabiać i rozbudowywać. W związku z tym zaś, iż w początkowej fazie to żywiołowe i dzikie budownictwo nie było uzgadniane z władzami, do dziś pozostawiło ono w niektórych dzielnicach Zabrza swoje trudne do usunięcia ślady. Ponadto wielkie przedsiębiorstwa górnicze i hutnicze budowały dla swoich pracowników domy mieszkalne, a niejednokrotnie całe kolonie robotnicze i urzędnicze, w których mieściły się szkoły, ochronki, stołówki, łaźnie, hale sportowe, czytelnie i inne "urządzenia dobroczynne". Jednak inwestycje te rzadko przekraczały niezbędne rozmiary, a oprócz tego były przeprowadzane z punktu widzenia interesów poszczególnych przedsiębiorców, aby zapewniając nowo przyjmowanym robotnikom, przyjeżdżającym niejednokrotnie z dalekich stron, możliwość uzyskania mieszkania, zakupu niezbędnych artykułów oraz wychowania dzieci, uzależnić ich całkowicie od siebie i silniej związać z zakładem pracy. Jednocześnie przedsiębiorcy uchylali się od budowy urządzeń kanalizacyjnych, wodociągów, brukowania ulic, zakładania szkół i szpitali na potrzeby całej ludności, zaś zarządy gmin nie dysponowały odpowiednimi środkami finansowymi na ten cel. Owo ogromne zagęszczenie ludności na terenie Zabrza i okolic oraz brak troski ze strony właścicieli ziemskich i przemysłowców o warunki życiowe nowych mieszkańców, jak również mała w stosunku do ich potrzeb opieka ze strony państwa pruskiego, wszystko to doprowadziło niebawem do wytworzenia się w starych gminach i osiedlach fatalnych warunków mieszkaniowych. 12

Ważnym wydarzeniem dla wciąż narastającej liczby ludności zabrzańskiej było uzyskanie najpierw przez gminę Stare Zabrze zezwolenia na urządzenie placu targowego, który to plac przyjął nazwę od odbywających się tam co poniedziałek targów- Montagmarktplatz (obecnie plac Traugutta). Następnie zaś takie zezwolenie uzyskało Małe Zabrze, gdzie plac targowy (obecny Plac Warszawski) uzyskał nazwę od odbywających się coczwartkowych targów - Donnerstagmarktplatz (Plac Targów Czwartkowych). Plac ten wraz z upływem czasu stał się najbardziej reprezentacyjnym punktem Małego Zabrza, na którym wzniesiono Ratusz gminny, szkołę oraz bank. 13

Rodzący się na Górnym Śląsku przemysł napotkał na trudną do przekroczenia barierę, którą był fatalny stan nielicznych wówczas szlaków komunikacyjnych. W 1811 roku po raz pierwszy na świecie podjęto tu próbę zaadaptowania maszyny parowej do celów transportowych, a kilka lat później rozpoczęto budowę drogi z ułożonymi szynami, która łączyła kopalnię i hutę żelaza w Królewskiej Hucie (dzisiejszy Chorzów) z kopalnią "Królowa Luiza" w Zaborzu i dalej z Gliwicami. W tym samym czasie wybudowano nową szosę zwaną szosą węglową, łączącą Gliwice z Królewską Hutą, która częściowo wykorzystała fragmenty starych dróg. Droga ta przebudowana i utwardzona w latach 1829-1830 stała się na swym zabrzańskim odcinku, liczącym 9 km, motorem napędowym rozwoju przemysłowego i osadniczego. Ponadto przez teren Zabrza poprowadzono w 1845 roku linię kolejową, łączącą Wrocław z Górnym Śląskiem, zaś dworzec kolejowy w Zabrzu, wybudowany wówczas w szczerym polu, po latach stał się centrum nowoczesnego miasta. W wyniku użycia maszyny parowej do celów transportowych, doszło więc do rozwiązania problemów transportu towarowego i przewozu osobowego, usuwając główną przeszkodę, która hamowała rozwój gospodarczy i techniczny Górnego Śląska. 14

"Koniec wieku przyniósł jeszcze jedną inwestycję, która dobitnie ilustrowała zmiany zachodzące w rodzącej się największej i najbardziej uprzemysłowionej wiejskiej gminie w Europie", którą było Zabrze. W 1894 roku na ulicach Małego i Starego Zabrza pojawił się tramwaj parowy, który z kolei po wybudowaniu w Zaborzu elektrowni zamieniono na elektryczny. 15

Warto tu jeszcze nadmienić, iż w II połowie XIX wieku doszło w dziejach Zabrza do bardzo istotnej zmiany politycznej. Otóż, w 1873 roku, w wyniku reformy administracyjnej, Zabrze zostało wydzielone z byłego powiatu bytomskiego, w którego skład, wraz z Zaborzem i Biskupicami, dotąd wchodziło i utworzono z niego samodzielny powiat łącznie z 26 wioskami i okręgami dworskimi, którego to powiatu stało się stolicą. W skład nowego powiatu zabrskiego weszły takie gminy jak: Maciejów, Małe Zabrze, Stare Zabrze, wieś Dorota, Zaborze, Biskupice, Ruda, Kończyce, Bielszowice, Pawłów, Makoszowy, Sośnica, Paniowy, Paniówki, Bujaków i Chudów. Powiat obejmował 11962 ha, z liczbą ludności wynoszącą ok. 116 tys. osób. Uzyskanie tego statusu doprowadziło do powstania szeregu inwestycji, m.in. wzniesiono starostwo, sąd i budynek Ratusza w Zabrzu. 16

Wspomniany już rozwój przemysłu i rzemiosła oraz związany z tym wzrost liczby ludności zmieniał powoli, ale systematycznie oblicze Zabrza i okolic, która to osada- przekształcając się w dużą osadę przemysłową- coraz mniej przypominała wieś. Od końca XIX wieku umacniało się również znaczenie Zabrza. Sama gmina nabrała miejskiego charakteru, a przyczyniła się do tego w dużym stopniu jej urbanistyczna rozbudowa. "Usystematyzowanie ulic, założenie linii tramwajowych, sieci wodociągów i kanalizacji, wybudowanie gazowni i elektrowni, założenie szpitala, wzniesienie kilku szkół podstawowych i gimnazjów oraz utworzenie innych instytucji użyteczności publicznej kreowały Zabrze bardziej na miasto niż gminę wiejską." 17

W związku z wymienionymi powyżej wielkimi przemianami, już w 1875 roku, tj. wkrótce po utworzeniu powiatu zabrskiego, rozpoczęto starania o przyznanie Zabrzu praw miejskich. Próba ta jednak nie powiodła się z uwagi na fakt, iż nie chcieli tego właściciele ziemscy, którzy dzięki temu, że Zabrze było wsią płacili niższe podatki. Tak więc pomimo owych wielkich zmian, jakie dokonały się w Zabrzu i okolicach w przeciągu całego XIX stulecia, nadal pozostało ono największą wsią ówczesnej Europy. 18

7. Por. S. Michalkiewicz: Przemysł i robotnicy na Śląsku (do 1914 roku). Wydawnictwo "Śląsk: Katowice 1984, s. 297; ;M. Kaganiec: "Herby...; W. Karpusiewicz (red.): Zabrze...,s. 2; J. Tarkiewicz: Powstanie..., s. 31-32.
8. Por. S. Michalkiewicz: Uwagi o ruchu robotniczym w Zabrzu do 1914 roku (w:) ;Kroniki miasta Zabrza, nr 13/1982-1983. Muzeum w Zabrzu, Towarzystwo Miłośników Zabrza. Zabrze 1984, s. 3.
9. Por. J. Jaros: Rozwój przemysłu, handlu i rzemiosła (w:) H.Rechowicz (oprac.): Zabrze..., s. 39-43; Historia Zabrza...; Zabrze-Moje miasto. www.um.zabrze.pl
10. Por. J. Jaros: Rozwój..., s. 43.
11. Por. L. Dietz d'Arma: Miasto..., s. 120.
12. Por. tamże, s. 122-123 oraz J. Jaros: Rozwój...,s. 44.
13. Por. B. Szczech: Zabrze..., s. 7.
14. Por. tamże, s. 5-6 oraz L. Dietz d'Arma: Miasto..., s. 124.
15. Por. B. Szczech: Zabrze..., s. 7.
16. Por. tamże, s. 7-8; J. Tarkiewicz: Powstanie..., s. 35; P. Hnatyszyn: Powiat zabrski w latach 1873-1926. "Nasze Zabrze Samorządowe", nr 2/1999, s. 14; M. Kaganiec: "Herby...
17. Por. L. Dietz d'Arma: Miasto...,s. 122; M. Kaganiec: "Herby...; J. Tarkiewicz: Powstanie..., s. 35.
18. Por. M. Kaganiec: "Herby...; Zabrze-Moje miasto...

Jolanta Zalewska

Szukaj

Menu

Dobrze wiedzieć


Dobrze wiedzieć


Losowe zdjęcie

Dobrze wiedzieć

Dobrze wiedzieć

Zobacz również