Wpływ XX-wiecznej industrializacji na rozwój miasta Zabrza

"Początek XX wieku to czas silnego rozwoju ówczesnego Zabrza. Rozrastały się istniejące zakłady przemysłowe, powstawały budynki użyteczności publicznej." Zostało więc uruchomione w Zaborzu Gimnazjum Męskie (obecnie III LO), a w Małym Zabrzu Gimnazjum Żeńskie (obecnie SP36). Z kolei istniejące i funkcjonujące w gminach zakłady przemysłowe odegrały dużą rolę kulturotwórczą i oświatową. I tak np. huta Donnersmarcka stała się ważnym czynnikiem miastotwórczym.

Bowiem już przed I wojną światową wybudowała ona osiedle mieszkaniowe dla pracowników huty, wraz ze szkołami, jak również bibliotekę, halę gimnastyczną, basen kąpielowy, Cassino, spełniające w tym czasie rolę sali muzycznej i teatralnej, w którym po II wojnie światowej znalazł swą siedzibę istniejący do dziś zabrzański teatr, oraz wiele innych obiektów. Natomiast w Rokitnicy, znajdującej się obecnie w granicach Zabrza, zaś wówczas przynależącej do powiatu bytomskiego, powstał słynny kompleks domów wczasowych i sanatoryjnych dla dzieci i dorosłych (obecna siedziba Akademii Medycznej) oraz park leśny pomiędzy Rokitnicą a podbytomskimi Miechowicami, który to park nie miał sobie równych na całym Górnym Śląsku. Ponadto w Małym Zabrzu założono komunalną kasę oszczędności, która swą działalnością objęła również sąsiednie gminy, oraz powstały w Zabrzu także oddziały banków ogólnoniemieckich. ¹⁹

W kwestii administracyjnej Zabrza, pierwsze scalenie gmin takich jak: Stare Zabrze, Małe Zabrze i wieś Doroty w jeden organizm - Wielkie Zabrze, jednak nadal bez uzyskania praw miejskich, nastąpiło w 1905 roku. Natomiast ponownie wszczęte starania o przyznanie Zabrzu praw miejskich przerwał wybuch I wojny światowej w 1914 roku, który przyniósł istotną zmianę w jego dziejach. Bowiem wrażenie, jakie wywołało zwycięstwo wojsk niemieckich nad armiami carskimi na Mazurach w 1914 roku spowodowało, że Rada Gminy Zabrza, na mocy swej uchwały, przeforsowała wreszcie wśród ludności polskiej zamieszkującej na terenie tej gminy zmianę jej nazwy na Hindenburg, na cześć głównodowodzącego armii niemieckiej o właśnie takim nazwisku. Do tej pory natomiast ludność polska Zabrza zdecydowanie sprzeciwiała się wobec podejmowanych przez władze niemieckie niejednokrotnych prób zmiany jego nazwy. W związku z tym, pomimo dokonania owej zmiany, nazwa dotychczasowa była tak zakorzeniona wśród mieszkańców Zabrza, że nadal musiała ona być uwzględniana nawet w oficjalnych pismach, w których używano nazwy podwójnej: Hindenburg (Zabrze). W 1919 roku Polacy próbowali nawet przywrócić ponownie pierwotną nazwę gminy, lecz ich próby okazały się bezskuteczne. ²⁰

Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 roku i odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w wielu miastach górnośląskich, w tym również w Zabrzu odbywały się masowe manifestacje, w których domagano się przyłączenia Śląska do Polski. Owe dążenia Polaków i ich rosnące stopniowo niezadowolenie z panującej wówczas na ziemi górnośląskiej sytuacji, doprowadziły w konsekwencji do wybuch trzech powstań śląskich - pierwszego w 1919 roku, drugiego w 1920 roku i trzeciego w 1921 roku. Ostatnie z powstań było wynikiem przeprowadzonego przez wojska alianckie plebiscytu na tych ziemiach, w którym ludność górnośląska miała opowiedzieć się za stroną polską lub stroną niemiecką. Jednak w związku z nie do końca uczciwymi posunięciami ze strony Niemiec, plebiscyt został wygrany właśnie przez nich. Następnie w tym też roku, w wyniku plebiscytu oraz na skutek decyzji alianckiej Rady Ambasadorów, powiat zabrzański został przecięty nową granicą, dzielącą go na stronę polską i niemiecką. I tak Kończyce, Makoszowy, Pawłów, Bujaków, Chudów, Ruda Bielszowice, Paniowy i Paniówki zostały po stronie polskiej, a pozostałe miejscowości powiatu wraz z Zabrzem znalazły się w granicach Republiki Weimarskiej. Granica, która biegła rzeką Czarniawką, opłotkami Biskupic i Makoszów, rozdzieliła rodziny, gospodarstwa i zakłady pracy. Zmusiła ona również ludzi po obu jej stronach do szukania schronienia w obawie przed konsekwencjami za swoją postawę narodową podczas powstań i akcji plebiscytowej.21 ²¹

Dokonany "podział polityczny skomplikował stosunki gospodarcze na Śląsku, utrudniając wielu zakładom przemysłowym zaopatrywanie się w niezbędny sprzęt i surowce z przedsiębiorstw położonych po drugiej stronie granicy oraz zbyt własnej produkcji. Większość koncernów górniczo-hutniczych musiała zmienić swoją organizację (...)." ²²

Zabrze stało się więc po plebiscycie miastem granicznym, a ponieważ tuż obok przebiegała granica z Polską, władze niemieckie postanowiły przekształcić Zabrze w "wielki przygraniczny propagandowy bastion niemczyzny". W związku z tym rada gminna wystosowała wniosek do Berlina w kwestii przyznania Zabrzu praw miejskich. Tym razem starania te zostały uwieńczone sukcesem, gdyż na posiedzeniu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych podjęto decyzję przyznającą prawie 76-tysięcznej gminie Hindenburg prawa miejskie z dniem 1 października 1922 roku. Jednocześnie likwidacji uległ dawny powiat zabrski, a Zabrze stało się powiatem miejskim. Natomiast kilka lat później, w 1927 roku Zabrze zostało powiększone o gminy Zaborze, Maciejów i Biskupice, co zwiększyło powierzchnię miasta o 160 %, a liczbę ludności o 66 % (do ok. 127 tys.) i spowodowało, że stało się ono drugim po Wrocławiu, pod względem liczebności, miastem na Śląsku. ²³

Zmiany, do jakich doszło w mieście po 1922 roku, a w szczególności koniunktura na węgiel i koks, związana z wojną celną z Polską, oraz napływ dosyć dużej liczby uchodźców z polskiej części Górnego Śląska, spowodowały znaczne zmiany w obrazie miasta. Lata 20-te i 30-te XX wieku to okres rozbudowy Zabrza, co oznacza, że w okresie tym doszło tutaj do wielu zmian urbanistycznych. Kopalnie, które chciały możliwie silnie związać swoich pracowników z miejscem pracy, dążyły do rozbudowy osiedli, w szczególności zaś osiedli przyzakładowych. Zaczęły więc powstawać liczne nowe osiedla, np. na pustych dotychczas przestrzeniach pomiędzy Zabrzem a Maciejowem i Gliwicami oraz Zabrzem a Mikulczycami. Ponadto przeprowadzono gruntowne porządki w chaotycznej zabudowie śródmieścia. Nie powstały w tym czasie co prawda w Zabrzu nowe obiekty przemysłowe, jednak istniejące do tej pory zakłady zostały poddane gruntownej przebudowie i modernizacji. W myśl projektów, planowano całkowicie przebudować centrum miasta, ale brak środków finansowych i liczni przeciwnicy tych planów uniemożliwiły ich realizację. W związku z powyższym jedynie częściowo przebudowano śródmieście Zabrza, wybudowano nowy Ratusz, Prezydium Policji, Łaźnię Miejską z krytym basenem, Muzeum Miejskie, kościoły: św. Józefa, św. Kamila, Wniebowzięcia NMP, oraz wzniesiono wiele szkół, obiektów sportowych i wypoczynkowych (Janek, Maciejów),rozbudowano zieleń miejską (Park Miejski). ²⁴

Z kolei faszyzm i II wojna światowa przyniosły mieszkańcom miasta wiele strat. Bowiem w wyniku rabunkowej eksploatacji kopalń przez Niemców doszło w 1944 roku do spadku wydobycia węgla pomimo tego, że zwiększano załogi poprzez zatrudnianie coraz większej liczby jeńców oraz pracowników przymusowych z terenów okupowanych. Rabunkowa gospodarka wojenna okupanta niemieckiego odbiła się również niekorzystnie na stanie hut, koksowni i innych zakładów przemysłowych mieszczących się na terenie Zabrza. Natomiast wiele drobnych przedsiębiorstw tj.: warsztaty rzemieślnicze, sklepy, małe fabryki unieruchomiono, aby zatrudnionych w nich pracowników móc posłać na front lub do zakładów produkujących broń, amunicję i inny sprzęt wojskowy. Wreszcie załamanie się Trzeciej Rzeszy i ucieczka niemieckich fachowców na zachód - z jednej strony, oraz wkroczenie armii sowieckich w styczniu 1945 roku, wywózka mężczyzn do łagrów, do przymusowej pracy na Wschodzie i demontaż, jak również rabunek zakładów przemysłowych przez Rosjan- z drugiej strony, spowodowały na początku 1945 roku zupełną dezorganizację życia gospodarczego w tym mieście. Tak więc władze polskie, przejmujące 19 marca 1945 roku administrację nad Zabrzem, otrzymały miasto obrabowane z ludzi i dóbr materialnych, co miało decydujący wpływ na dalsze jego losy. Z tego też powodu znaczny wysiłek został włożony w odbudowę zniszczonego potencjału przemysłowego. Rozpoczęto również deportacje do Niemiec ludności niemieckiej zamieszkałej na tym terenie, a w jej miejsce przyjmowano tysiące wysiedlonych mieszkańców z terenów Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej, które to tereny zostały przydzielone Związkowi Radzieckiemu, oraz emigrantów z Niemiec, Belgii, Francji i przeludnionej Kongresówki. Doprowadziło to w konsekwencji do szybkiej rozbudowy miasta i powstania przede wszystkim nowych osiedli mieszkaniowych. ²⁵

Po przejęciu miasta przez władze polskie w 1945 roku, doszło także do zmiany jego nazwy z Hindenburg ponownie na Zabrze. W skład wyzwolonego miasta wchodziły wtedy cztery dzielnice. W 1951 roku miała jednak miejsce kolejna reforma administracyjna, w wyniku której przyłączono do Zabrza Mikulczyce, Rokitnicę, Pawłów, Makoszowy, Kończyce, Grzybowice, a następnie w 1954 roku Helenkę- część gminy Stolarzowice. W ten sposób miasto uzyskało swój ostateczny kształt. ²⁶

Po II wojnie światowej, czyli w latach 1945-1989 zapanował w Polsce okres realnego socjalizmu i przez cały ten okres kolejne władze województwa katowickiego, w obrębie którego znalazło się również Zabrze, zachęcały z determinacją do intensywnego inwestowania w górnośląski przemysł ciężki i skutecznie zabiegały o kolejne jego lokalizacje, wzmacniając w ten sposób własną pozycję w oczach władzy centralnej. W konsekwencji doprowadziło to do nadkoncentracji przemysłu korzystającego z anachronicznych technologii, a to z kolei doprowadziło region śląski (w tym Zabrze) do degradacji układu przyrodniczego, technicznego, wytwórczego, społeczno-kulturowego i politycznego (tzw. syndrom śląski), przez co stał się on nie tylko jednym z najbardziej zdegradowanych regionów Polski, ale i Europy. Był on bowiem zapleczem przemysłowym dla ekstensywnego rozwoju gospodarczego całego kraju. Realny socjalizm zostawił więc po sobie na Górnym Śląsku, czyli również w Zabrzu zacofaną gospodarkę, nienowoczesną strukturę społeczną oraz wielkie spustoszenie ekologiczne. ²⁷

Jolanta Zalewska