Moje Zabrze

Żydzi w Zabrzu - autor Dariusz Walerjański

"Nie wiedzieć, co się przed naszym urodzeniem działo, jest to być zawsze dziecięciem. Czym jest życie ludzkie, jeżeli pamięć dawnych wypadków nie łączy go z życiem poprzednich pokoleń"

Cyceron

Zabrze to jedno z większych miast położonych na Górnym Śląsku we wschodniej części. Miasto którego historia liczy sobie ponad 700 lat. Dzisiejsze miasto powstało z połączenia w różnych latach przed i powojennych szeregu samodzielnych osad wiejskich o rodowodzie średniowiecznym, które pod wpływem rozwoju przemysłu przeobraziły się w jeden wielki organizm miejski. Główny rozwój miasto zawdzięcza powstałemu tu na przełomie od końca XVIII, XIX wieku przemysłowi ciężkiemu głównie związanym z wydobyciem węgla i hutnictwem. Powstanie i rozwój tego przemysłu miasto zawdzięcza Żydowi-Salomonowi Izaakowi z Brabantu, który odkrył na granicy Pawłowa i Zaborza pokłady węgla kamiennego. Ten okres prawie 200 lat intensywnej industrializacji spowodował całkowitą zmianę oblicza Zabrza ze wsi typowo rolniczej na wieś, następnie gminę. W 1915 r. zmieniono nazwę Zabrze na Hindenburg O/S która utrzymała się aż do 1945 r. W wyniku przeprowadzonego plebiscytu w marcu 1921 r. miejscowość jak i powiat zabrzański podzielono na dwie części Polską i większą cześć, która pozostała w państwie Niemieckim. Zabrze stało się miastem granicznym. W październiku 1922 r. Zabrze uzyskało prawa miejskie. W jego dziejach jedną z kart historii gospodarczo społeczno kulturalnej zapisali mieszkańcy wyznania mojżeszowego, których udokumentowane ślady pobytu sięgają II połowy XVIII wieku. Historia Żydów zabrzańskich jest częścią nieznanej powszechnie w historii Żydów Górnośląskich.

Brak dokładnych danych źródłowych uniemożliwia ustalenie ścisłej daty przybycia pierwszych Żydów do Zabrza. Można jedynie przypuszczać, że pojawili się tu w okresie II połowy XV lub na początku XVII, wieku kiedy to Zabrze było wsią i w dokumentach łacińskich było nazywane jako Sadbre. Przybywali tu jako wędrowni kupcy przemierzający prastary szlak handlowy, prowadzący z zachodu na wschód, z Pragi lub Wrocławia przez Gliwice, Zabrze, Bytom, Kraków do Lwowa.

Pierwsze pisemne wzmianki o zabrzańskich Żydach pochodzą z II połowy XVIII wieku. W dniu 13 października roku 1771 na terenie wsi Zabrze, w najstarszej parafii, w kościele pod wezwaniem św. Andrzeja przyjmuje sakrament chrztu i wyrzeka się swej jak wtenczas uważano pierwotnej niewierności i fałszywej religii Żyd, któremu nadano na chrzcie imię Ignatius Mathias. Z 1781 r. pochodzi informacja dotycząca dwóch rodzin żydowskich, które wyprowadziły się z Zabrza; Jacob Loebel do Mysłowic i Elias Benjamin do Gliwic. W dokumentach pochodzących z kwietnia 1788 r. znajdujemy informacje o ślubie Żyda Johana Steina z Mikulczyc z czcigodną panną Cathariną Elgotowitsch córką Adalberta zamieszkałego w Małym Zabrzu. W 1793 r. w dokumentach majątku zabrskiego wymieniany jest arendarz Judel Baruch będący nadwornym gorzelnikiem. Również z XVIII w. pochodzą wzmianki o Żydach zamieszkałych na terenie dzisiejszych dzielnic wchodzących w skład miasta. W 1790 r. na terenie Zabrza i jego okolicy na polecenie Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu pracował inżynier górniczy, geolog, Salomon Issac, który odkrył tu pokłady węgla koksującego. W miejscu tego odkrycia na terenie Zaborza powstała jedna z pierwszych państwowych kopalni na Śląsku "Königin Luise". Po wydaniu przez władze pruskie edyktu tolerancyjnego w 1812 r. i przeprowadzeniu spisu Żydów zamieszkujących w prowincji Śląskiej w latach od października 1812 do 30 listopada 1815 r. nie zanotowano w mim Żydów zamieszkujący Zabrze wraz z jego okolicami. W tym czasie Zabrze należało do powiatu bytomskiego, w którym w 1817 r. zamieszkiwało 917 Żydów, którzy stanowili ponad 3 % ówczesnych mieszkańców. Z lipca 1802 r. pochodzi wzmianka o Abrahamie Freund przebywającym na terenie Zabrza. W 1825 r. na terenie miasta osiedla się jako pierwsza na stałe rodzina oberżysty Mojżesza Glasera, będącego również przedsiębiorcą budowlanym. Niebawem otrzymał on od najstarszej zabrzańskiej parafii pw. św. Andrzeja zamówienie na prowadzenie robót przy parafialnych obiektach gospodarczych. Później Glaser w ramach dobrych stosunków z ówczesnym proboszczem parafii ufundował dla tego kościoła kielich o wartości 417 talarów. W 1857 r. w swoim prywatnym domu Glaser udostępnia pomieszczenie pod pierwszą zabrzańską aptekę, którą prowadził Herman Schwarts z Wrocławia. Z czasem rodzina Glaserów nabrała znaczenia w Zabrzu i była bardzo szanowana. Pochodził z niej Noa (Noah) Glaser - kupiec żydowski i ławnik gminy Stare Zabrze, którego imieniem nazwano jedną z zabrzańskich ulic Noahstr. - obecnie ulica Jagiellońska. W 1898 r. umiera Noa Glaser i zgodnie z jego ostatnią wolą, przeznaczono 500 marek na stworzenie na terenie Małego Zabrza domu spokojnej starości, którego mieszkańcami były kobiety i mężczyźni różnych wyznań religijnych. Według J.G. Knie w 1825 r. we wsi Zabrze oraz Małe Zabrze statystyki wymieniają 12 zamieszkałych Żydów na 1115 mieszkańców. W spisach Żydów gliwickich z 1836 r. odnajdujemy rodzinę Israela i Pauliny Landsberg, którzy w wieku on 70 lat, ona 66 przeprowadzili się z Zabrza do Gliwic.

Pod koniec pierwszej połowy XIX w liczba Żydów zamieszkałych w Zabrzu należącym w tym czasie do powiatu bytomskiego i pobliskich okolicach stale wzrasta. W 1840 r. w Mikulczycach wymienia się 20 Żydów, w Małym Zabrzu 24, Zaborzu 3. W przeciągu 21 lat od 1840 r. wraz z rozwojem gospodarczym i przemysłowym Zabrza liczba ta wzrosła do 300 osób wyznania mojżeszowego. Główne nasilenie osadnictwa żydowskiego na terenie dzisiejszego miasta przypada na drugą połowę XIX w.

W 1861 r. na terenie Zabrza w jego poszczególnych dzielnicach oraz koloniach zamieszkiwało 297 Żydów. Największe skupisko istniało na trenie Małego Zabrza i liczyło 122 osoby. W tym czasie członkowie społeczności żydowskiej nie zamieszkiwali w koloniach Dorota, Maciejów oraz w części koloni Małe Zabrze, zwanej osadą górniczą. Konieczność stworzenia ośrodka religijnego sprawiła, że około 1845 r. zabrzańscy Żydzi utworzyli gminę żydowską, która jednak nie była jeszcze samodzielna, lecz była filią gminy żydowskiej w Bytomiu. Należy tu wspomnieć, że od 1854 r. Żydzi zamieszkujący w Zabrzu, Zaborzu, Rokitnicy i Mikulczycach podlegali pod administracje Gminy Żydowskiej w Bytomiu i tam też na starym cmentarzu żydowskim byli do 1871 r. chowani. Żydzi zamieszkujący od marca 1862 do 1865 r. dzisiejsze dzielnice Biskupice, Makoszowy, Pawłów, Kończyce, Sośnica byli członkami Gminy Żydowskiej Wielkie Łagiewniki (Synagogengemeinde zu Ober-Lagiewnik) W skład utworzonej około 1845 r. zabrzańskiej filii gminy weszły następujące miejscowości: Biskupice, Mikulczyce, Zaborze, Poręba, z łączną liczbą 119 Żydów. Gmina nie posiadała jeszcze wówczas żadnych praw zrzeszeniowych.

Dla potrzeb praktyk religijnych wynajmowano pomieszczenia prywatne w domu Samuela Hoffmanna i Heinricha Haendlera. W szczególnie uroczyste święta modlitwy odbywały się w dużej sali lokalu Loebela Handlera - właściciela pierwszego w mieście browaru piwnego. Funkcje odpowiedzialnego w tym czasie za sprawy przestrzegania zasad religii mojżeszowej pełnił Dawid Bamberger. Pod względem religijnym zabrzańscy Żydzi podlegali od 1867 r. pod rabina bytomskiego dr Ferdynanda Rosenthala Wkrótce, jesienią 1871 r., a według kalendarza żydowskiego 5631 r. od stworzenia świata, 47 najważniejszych członków dotychczasowej gminy filialnej, płacących podatki min. podejmuje uchwałę, powołującą samodzielną gminę wyznania mojżeszowego. Po ukonstytuowaniu się Żydzi zabrzańscy utworzyli gminę liberalną z czasem przekształconą w reformowaną. Zmiany te były spowodowane wpływem ruchu nazywanego Haskalą (oświecenie, wykształcenie) propagującego odrodzenie kulturalne i społeczne Żydów, a także nowoczesną kulturę europejską. Pierwsze modlitwy Żydzi zabrzańscy odprawiali w wynajmowanych do tego celu prywatnych pomieszczeniach Samuela Hoffmanna, następnie w domu Wienskowitza Podczas ważniejszych świąt żydowskich wynajmowano salę restauracyjną w budynku L.Haendlera. Odpowiedzialnym za organizacje nabożeństw w filii gminy żydowskiej został kantor Dawid Bamberger. Z czasem liczba zabrzańskich Żydów stale wrastała, a wynajmowane pomieszczenia nie wystarczały dla wszystkich modlących się. W 1865 r. Gmina zabrzańska podjęła decyzję o zakupie działki pod budowę synagogi. Utworzenie w 1871 r. samodzielnej gminy wyznaniowej spowodowało podjęcie uchwały o budowie okazałej świątyni. Wstępne projekty i rysunki wyglądu "świątyni" zlecono gliwickiemu Instytutowi Litograficznemu M.Krimmera. Synagoga zlokalizowana została na pustym placu przy zbiegu dzisiejszych ulic Brysza i Karłowicza.

W roku 1871 mimo wielu trudności finansowych spowodowanych wojną prusko- francuską rozpoczęto budowę z funduszy zebranych przez członków miejscowej gminy. Budowę oraz zaprojektowanie zlecono mistrzowi murarskiemu Mateuszowi Kriesowi. Koszt budowy synagogi pierwotnie wyliczono na 12 tys. talarów wraz z wewnętrznym wyposażeniem lecz ostatecznie wyniósł on 18 tys. talarów. Termin zakończenia budowy planowano na 10 września 1871 r. Zabrzańska synagoga miała być zgodnie z koncepcją emancypacyjną tylko współczesną metaforą starotestamentowej świątyni jerozolimskiej. Synagogę wzniesiono jako budynek wolnostojący na narożnej działce, przy ul. Ringstr. (obecnie ulica Brysza), której właścicielem była gmina żydowska. W ten sposób powstała wolnostojąca, dwupiętrowa, murowana z cegły bóżnica wzniesiona na rzucie zbliżonym do wydłużonego prostokąta. W dniu jej uroczystego poświecenia dwa lata po powstaniu Gminy Żydowskiej, 2 kwietnia 1873 r., uroczystości poświęcenia rozpoczął rabin Landsberg. Kazanie w języku niemieckim wygłosił znany i zaproszony na tą okazje ortodoksyjny rabin bytomski dr Ferdinand Rosenthal.

Synagoga została wybudowana w rzadkim XIX wiecznym stylu Rundbogenstil zwanym także stylem arkadkowym z elementami architektury romańskiej i mauretańskiej. Należała również do grupy synagog o tzw. artykulacji ceglanej. Nad wejściem środkowym prowadzącym do głównej sali modlitw znajdował się hebrajski napis pochodzący z księgi Genesis (28.17): Nic to innego tylko dom boży i brama do nieba.

Wraz z rozbudową synagogi w 1898 r. przy tej okazji wzniesiono w jej pobliżu drugą tzw. małą synagogę, która także pełniła rolę domu gminy z mieszkaniami dla pracowników. Mieściło się tam również archiwum, a w sierpniu 1902 r. otwarto w jego podziemiach mykwę - łaźnię rytualną. W 1871 r. został założony na peryferiach miasta na terenie dawnej XVIII wiecznej koloni Zamkowej cmentarz, zgodnie z zaleceniami Talmudu nakazującymi, by owo "święte miejsce" ogrodzone znajdowało się w odległości co najmniej 50 ema (około 25 m.) od najbliższego domu mieszkalnego, ponieważ jest to miejsce nieczyste, tak jak wszystko co na nim się znajduje. Parcelę pod niezbędny cmentarz wielkości 1 morgi podarował gminie żydowskiej ostatni prywatny właściciel Zabrza Guido Heckel von Donnersmarck.

Uroczystościami pogrzebowymi i wszystkimi czynnościami z tymi związanymi zajmowało się Święte Bractwo "Chewra Kadisza" założone w Zabrzu 17 lutego 1870 r. Wyjątkowy charakter tej żydowskiej nekropolii bierze się z niezwykłego zestawienia występujących obok siebie tradycyjnych skromnych macew z monumentalnymi przyściennymi rodzinnymi grobowcami nawiązującymi swym wyglądem do świątyń starożytnych. Takie zestawienie jest wynikiem postępującej wśród zabrzańskich Żydów asymilacji, od dawnego obyczaju i surowych nauk religii mojżeszowej ku postępowi i modzie państwa pruskiego. Wyrazem tego procesu było m.in. wprowadzenie do liturgii języka niemieckiego obok hebrajskiego, a na cmentarzu znalazło to odbicie w dwujęzycznych inskrypcjach nagrobnych. W latach 1894, 1895, oraz 1906 został powiększony. Obecna powierzchnia wynosi ponad 1 hektar i kształtem przypomina literę "L".

W najbardziej wiekowej części cmentarza po lewej stronie, na początku głównej alei znajdują się trzy najstarsze nagrobki utrzymane w kanonie macewy. Są to nagrobki dzieci: Moritza Adlera, Johanny Friedman oraz Helen Schüller, zmarłych według kalendarza żydowskiego w 5631/32 roku od stworzenia świata, czyli w 1871 i 1872 r. Najokazalszym jest niewątpliwie grobowiec, wybudowany z czarnego granitu szwedzkiego przy głównej alei, rodziny zamożnego filantropa, uczonego w Torze Maxa Jechiela Böhma zmarłego w styczniu 1904 r. Również na terenie tej nekropolii znaleźli swoje miejsce spoczynku (pod murami na początku i na końcu cmentarza) żołnierze rosyjscy pochodzenia żydowskiego z I wojny światowej, zmarli w Zabrzu w 1918 r. w obozach jenieckich. Dziś ta niewielka nekropolia jest jedynym materialnym świadectwem po ludziach, których przebywanie w dawnym miejscu stało się już odległą i zamkniętą historią utrwaloną w kamieniu. Ktoś kiedyś pięknie napisał A przecież te kamienie nie płaczą, lecz w skupieniu ciszy przechowują tajemnice życia.

Od początku pojawienia się Żydów w Zabrzu religia zajmowała, oprócz zawodu wyuczonego, ważne miejsce w życiu zabrzańskich Żydów. Wartość duchowa kultury żydowskiej wyrażała się w obyczaju świątecznym. W czasach diaspory rygorystyczne przestrzeganie zwyczajów utrzymywało w jedności wobec reszty świata. Każdy wierzący Żyd - mężczyzna miał obowiązek od 13 roku życia modlić się codziennie w domu lub synagodze - rano na modlitwie zwanej szachrit, popołudniu podczas modlitwy nazywanej mincha i wieczorem na modlitwie nazywanej mariw. Rytm życia odmierzany był wielowiekową tradycją Żydów aszkenazyjskich, z których wywodzili się Żydzi zabrzańscy.

Szukaj

Menu

Dobrze wiedzieć

Dobrze wiedzieć

Dobrze wiedzieć


Losowe zdjęcie

Dobrze wiedzieć


Losowe zdjęcie

Dobrze wiedzieć