/ 1 / 2 / 3 / 4 / 5 /

Najstarszą dzielnicą Zabrza są Biskupice, po raz pierwszy wymienione w 1243 roku w dokumencie księżnej kaliskiej, Violi. Powstały one jakiś czas prędzej, należały do Ujazdu, włości biskupa wrocławskiego. Pierwsza wzmianka o Zabrzu zapisana została w "Rejestrze Ujazdu". Dokument ten spisany został pomiędzy 1295 a 1305 rokiem, zaś Zabrze występuje w nim pod nazwą "Sadbre", która oznacza miejsce za debrami, czyli porosłymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem.

Wcześniejsze sugestie jakoby nazwa Zabrze powstała od określenie osady "za brzegiem", w której to nazwie z czasem zatarła się końcówka, zostały w ostatnich latach odrzucone. W początkach istnienia wioski, jej usytuowanie było niezwykle malownicze. Na górzystym terenie wokół osady rosły bory i dąbrowy. Obszar Zabrza wynosił w tym czasie 60 wielkich włók, czyli około 2400 morgów. Część stanowiły ziemie uprawne, część lasy i grzęzawiska. Zabudowania wsi rozciągały się długim rzędem wzdłuż drogi (obecna ul. Staromiejska) wiodącej w kierunku zachodnim do Gliwic, a we wschodnim do wymienionego w tym samym Rejestrze Zaborza. Już w 1354 roku w Zabrzu znajdował się kościół pw. św. Andrzeja.

Mieszkańcy Zabrza, jak i pobliskich okolic, żyli głównie z uprawy roli. Z czasem poczesne miejsce zajęła uprawa chmielu. Na granicy Gliwic i Zabrza leżało wielkie "Chmielnicisko", o którego posiadanie toczyły one zawzięty spór w XVII wieku. Miejscowi chłopi uprawiali także len, który przędziono i tkano domowym sposobem. We wspomnianym wyżej "Rejestrze Ujazdu" wymieniono jako już wtedy istniejące obecne dzielnice Zaborze i Grzybowice. W 1311 roku pojawiła się pierwsza informacja o Mikulczycach (rycerz Dobeslaus z Mikulczyc), zaś dokument dotyczący pobierania dziesięciny wystawiony około 1310 roku zawiera pierwszą wzmiankę o Rokitnicy. Wioska ta usytuowana była w dolinie Potoku Żernickiego, wzdłuż którego przebiegała granica między diecezją krakowską a wrocławską. Wobec tego podziału wschodnia część wioski należała do księstwa bytomskiego i parafii miechowickiej, zachodnia zaś do Toszka i parafii wieszowskiej. Pierwsze informacje o Makoszowach pochodzą z "Rejestru wolnych chłopów ziemi bytomskiej" zapisanego w 1498 roku. A ponieważ w dokumencie tym wymieniono makoszowską karczmę i młyn, sama wioska musiała powstać wcześniej.

Księstwa śląskie w latach 1327-1331 podporządkował sobie król czeski Jan Luksemburczyk. Dwa stulecia później, w 1526 roku po bitwie pod Mohaczem Śląsk wraz z Czechami przeszedł pod panowanie Habsburgów. Jeszcze w okresie przynależności Śląska do Austrii zaczęły wokół Zabrza powstawać liczne przysiółki i kolonie. Pierwszym z nich był Wymysłów, o którym wzmiankują metryki przyszowickie już w 1719 roku. Przysiółek ten włączony następnie do Makoszów rozwinął się wzdłuż obecnej ul. Lubuskiej. Drugi z smakoszowskich przysiółków, zwany Piaskiem, pojawił się po raz pierwszy pod niemiecka nazwą "Sandhäuser", na mapie "Urmesstischblatt Band III Blatt 3" wykonanej w 1827 roku przez barona von Forstner, porucznika w 1. Pułku Gwardii. Powstał on pomiędzy obecnymi ulicami Oświęcimską, Żurawią i J. Styki. Stara wieś Zabrze w ciągu wieków rozwijała się bardzo nieznacznie. Wprawdzie w XVI wieku Szambor Dluhomil wypędził 6 kmieci, zagarnął ich pola i lasy i wybudował zamek, ale sama wieś nękana była powodziami, zarazami i kolejnymi wojnami.

W 1672 roku zamieszkiwało w Zabrzu jedynie 34 gospodarzy. W 1725 roku księgi parafialne wspominają po raz pierwszy o piecu hutniczym z małym domkiem. Sześć lat później była to już kolonia nazywana "Zabrzer Hammer" albo Kuźnica. Powstała ona przy obecnej ul. L. Kondratowicza, na południe od ul. J. Pestalozziego. W niedługim czasie na drugim końcu ul. L. Kondratowicza, przy skrzyżowaniu z obecną ul. Wolności powstała druga kolonia nazywana "Gwozdek". Z kolei w 1775 roku na wschód od Grzybowi powstała kolonia Marienau, zaś w 1776 roku na zachód od Grzybowic założono kolonię Philippsdorf. Z dniem 1 kwietnia 1877 roku zniesiono ich samodzielność administracyjną i włączono je do Grzybowic, przemianowanych na Pilzendorf.

Rozwój akcji kolonializacyjnej nastąpił po przyłączeniu w 1742 roku większości obszaru Śląska do Prus. W ramach wprowadzania nowego podziału administracyjnego, już w 1743 roku utworzono powiat bytomski, w skład którego weszły miasta Bytom i Tarnowskie Góry oraz 63 wioski, w tym także Biskupice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica, Zaborze i Zabrze wraz z najbliższym otoczeniem. Powierzchnia nowopowstałego powiatu wynosiła w przybliżeniu 645 km². Z powodu zubożenia i wyludnienia szeregu obszarów górnośląskich na skutek opuszczenia wielu gospodarstw chłopskich, rząd pruski starał się obsadzić wszystkie opuszczone zagrody. W powiecie bytomskim było ich w chwili jego utworzenia około 340, czyli blisko 1/6 wszystkich istniejących. Rozporządzenie królewskie z 1764 roku nałożyło na właścicieli majątków obowiązek obsadzania opuszczonych gospodarstw nawet przymusowo. Kolonizacja w Zabrzu wiąże się bezpośrednio z osobą Mathiasa von Wilczek, właściciela dóbr zabrzańskich w latach 1769-1790. Wrodzony spryt i zdolności kupieckie pomogły mu uzyskać korzyści płynące dla właścicieli majątków ziemskich z udziału w kolonizowaniu Górnego Śląska. Początkowo zamierzał założyć na swoich gruntach 2 nowe wsie: pierwsza, licząca 20 gospodarstw miała powstać na północ od Bielszowic; druga z 6 gospodarstwami planowana była tuż przy Zabrzu.