motto:

"Panboczek sprawił, że nasza droga przez życie prowadzi przez Śląsk.
Tutaj mamy szansę wieść swój żywot poczciwy!"

Anonim

Z wszystkich zabrzańskich dzielnic Zaborze jest tą, o której trudno znaleźć jakieś informacje oprócz tych podstawowych, bardzo ogólnych, dostępnych w niewielu publikacjach dotyczących naszego miasta. A jak każda dawna osada i ta dzielnica miasta ma swoją historię. Historię, która wyraźnie odcisnęła swoje piętno na Zaborzu, powodując, że dzielnica zmienia się na naszych oczach.

Znajduje się we wschodniej części Zabrza nad rzeką Czarnawką, od północy graniczy z Biskupicami, od południa z Pawłowem, od zachodu z centrum Zabrza i od wschodu z Rudą Śląską. Nazwa Zaborze - to nazwa topograficzna, pochodząca od określenia "za borem", a więc "wioska leżąca za borem". O leśnym położeniu Zaborza może świadczyć jedna z dzielnic zwana Porębą - nazwa topograficzna pochodząca od wyrazu "poręba", a zatem obszar w lesie, z którego wyrąbano drzewa lub świadczy o założeniu osady na tzw. porębie czy karczowisku.

Warto tu wspomnieć, że w 1736 roku na mapie Homana wydanej w Norymberdze, przedstawiającej Księstwo Raciborskie, po raz pierwszy odnotowano istnienie i położenie osady Poręba, pisanej jako Boremba, zwanej później w XX w. Zaborzem II.

Po raz pierwszy dzielnica Zaborze zostaje wymieniona w 1295 r. w Rejestrze Ujazdu jako "Sabors". W roku 1548 Baltazar von Promnitz - biskup wrocławski, nadaje wiosce Zaborze przywilej górniczy w celu poszukiwania i wydobywania kruszców. Ówcześni mieszkańcy wsi należeli do kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela w Biskupicach, który pobierał tzw. meszne od pól kmiecych w Zaborzu. W sprawozdaniu komisji biskupiej z Nysy z 1672 r. wymienia się" 16 zagrodników, którzy żadnego pożytku Kościołowi nie przynoszą i podlegają wójtowi szlachetnemu panowi Danielowi Dobszyc". W 1743 r. w ramach wprowadzonego nowego podziału administracyjnego Śląska dzielnica ta została włączona do nowo powstałego powiatu bytomskiego. Od marca 1873 r., decyzją króla Prus Wilhelma I, doszło do podziału dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery mniejsze. W granicach nowo powstałego powiatu zabrskiego znalazło się także Zaborze.

Znaczącą cezurą dla dziejów Zaborza i okolicy było w 1791 roku powstanie pierwszej państwowej kopalni węgla "Królewskiej", od 1810 r. nazwanej na cześć żony króla Prus kopalnią "Królowa Luiza". W 1795 roku kopalnia wydobyła 3800 ton węgla., Węgiel z tej kopalni umożliwił powstanie Huty Królewskiej w Gliwicach, gdzie wielki piec do wytopu surówki żelaza opalany był koksem. Wzrost zapotrzebowania na węgiel spowodował w XIX w. rozwój kopalni i wybudowanie w tym okresie szybów "Carnall", "Krug" i "Schönaich", W 1866 roku pruski urząd górniczy nabył od rodziny Henckel von Donnersmarck lasy leżące pomiędzy obecną ulicą Wolności a potokiem Czarnawka. Po wykarczowaniu lasu i przygotowaniu terenu rozpoczęto drążenie dwóch szybów kopalnianych, które dały początek kopalni "Królowa Luiza Wschód". Dla pracujących przy budowie szybów i kopalni robotników w 1869 roku zarząd skarbowy postanowił wybudować osiedle robotnicze położone na południe od kopalni. W ciągu czterech lat powstała "Kolonia B" licząca w 1873 r. 157 domów położonych przy 11 nowych ulicach. Nowo powstałą kolonię miejscowi nazywali "Czternastką'. W 1914 r. osiedle liczyło 300 budynków. Wśród jego mieszkańców wielu było wyznania ewangelickiego. Z czasem dla dzieci górników na osiedlu wybudowano szkoły powszechne oraz, w 1905 roku, ewangelicki neogotycki jednowieżowy kościół "Królowej Luizy", zburzony w 1970 r. w wyniku szkód górniczych. Rozwinęły się także handel i usługi. W 1914 r. na terenie kolonii działało pięć restauracji i pięć wytwórni alkoholu, apteka oraz browar. Po wojnie, z powodu wydobywania węgla zalegającego pod kolonią w latach 70. minionego wieku rozpoczęło się wyburzanie kolejnych domów. Dziś z tego dużego osiedla pozostały jedynie fragmenty w postaci pojedynczych budynków i dawny układ ulic.

Kopalnia na przełomie wieków w okresie najlepszego rozkwitu zatrudniała 8,5 tys. górników i była jednym z największych w ówczesnej Europie zakładów górniczych. W 1926 roku została przejęta przez koncern państwowy Preussag. Koncern dla swoich pracowników w latach 20. minionego wieku wybudował nowoczesne osiedle domków jednorodzinnych z ogródkami (obecnie większa część tego osiedla zostanie rozebrana pod budowę trasy średnicowej). W 1927 r. na jego terenie znajdowało się aż 96 budynków.

W 1929 r. kopalnia została podzielona na dwie samodzielne części: kopalnię "Pole Wschód" i "Pole Zachód". Obie zatrudniały łącznie 8 tys. robotników. Po wojnie obydwie kopalnie ponownie połączono w jedną - KWK "Zabrze" (od 1983 r. "Zabrze-Bielszowice"). Jedyną pamiątką po tej jednej z najstarszych kopalni na Górnym Śląsku jest skansen górniczy Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu "Królowa Luiza", utworzony na dawnym Polu Zachód.

W czerwcu 1884 r. oddano do użytku nowoczesną koksownię "Poręba" wyposażoną w 50 pieców i urządzeń do uzyskiwania smoły i benzolu, wybudowaną przez bogatego przemysłowca berlińskiego Fritza von Friedlaender-Fuld. W XIX w. w pobliżu koksowni, przy dzisiejszej ulicy Wolności otwarto tak zwany plac koksowy. Dziś w jego miejscu znajduje się mijanka tramwajowa. Inny znany przemysłowiec berliński założył w 1894 roku brykietownię Caesara Wollheim, która przerabiała miał węglowy i drobny węgiel z kopalni "Królowa Luiza".

Gwałtowny rozwój przemysłu, jak i darmowe przydziały działek budowlanych pracownikom kopalni, spowodowały rozwój gospodarczy i przestrzenny tej dzielnicy. Zaborze ze spokojnej i niedużej osady rolniczej, w XVIII wieku liczącej 160 mieszkańców, zmienia się w ciągu stulecia w duży, przemysłowy ośrodek. Na początku 1830 r. w Zaborzu żyło zaledwie 345 osób, po ponad siedemdziesięciu latach liczba ich wzrosła do 8.488, a w 1889 zaborzan było już ponad 12 tysięcy. Wioska przekształciła się w ośrodek o charakterze przemysłowym. W grudniu 1905 r. Zaborze liczyło 25.996 mieszkańców, w tym 24.730 katolików, 1029 protestantów i 207 Żydów. Wzdłuż głównej ulicy Wolności zaczęły się pojawiać pod koniec XIX w. okazałe kilkupiętrowe eklektyczne kamienice mieszczańskie, a w południowej części dzielnicy powstają w XIX i XX wieku zwarte kolonie osiedli robotniczych, wyżej w tekście wspomniane. Od marca 1850 roku, za zgodą władz rejencyjnych w Opolu, zaczął funkcjonować raz w tygodniu, w środę, dzielnicowy targ. Znajdował się on w rejonie ulic Wolności i Jodłowej, następnie przeniesiono go (w 1930 r.) w rejon ulic Wolności i J. Lompy. Dziś w miejscu tym znajduje się skwer z pomnikiem i zapomniany w świadomości mieszkańców cmentarz żołnierzy radzieckich i niemieckich z 1945 r.

W maju 1883 r., decyzją starosty zabrskiego Hansa von Holwede, utworzono w Zaborzu stanowisko naczelnika, które jako pierwszy objął Antoni Rolnik. Funkcję tę sprawował do 1901 r. W 1885 r. przy obecnej ulicy Wolności 440 wybudowano pierwszy zaborski ratusz będący siedzibą władz gminnych. W 1903 r. tuż obok wybudowano nowy, reprezentacyjny, w stylu neogotyckim z elementami tzw. kostiumu francuskiego.

Budynek ten w wyniku działań wojennych został znacznie zniszczony. Po II wojnie w latach 50. na ruinach ratusza wybudowano siedzibę przychodni lekarskich. Spośród kilku innych ważnych obiektów i inwestycji powstałych w Zaborzu w latach 1883-1901 wymienić wypada neogotycki kościół pw. św. Franciszka z Asyżu poświęcony w 1885 r., linię tramwajową łączącą Zaborze z Zabrzem, Gliwicami i Królewską Hutą wybudowaną w 1894 L, elektrownię zawodową spółki AEG oddaną do użytku w 1897 r., z której pierwszy prąd popłynął 21 grudnia 1897 r., a także rozwój sieci wodociągowej, gazowej i elektrycznej.

W 1893 roku Max Joachimski zakłada w reprezentacyjnej narożnej kamienicy u zbiegu ul. Wolności i Piotra Skargi sklep i wytwórnię mebli "Möbelfabrik und Dekorations - Geschäft. W okresie od 1903 do 1945 r. w niektórych kamienicach zaborskich przy dzisiejszej ulicy Wolności swoje siedziby często lokowali księgarze i wydawcy pocztówek (również z widokami Zabrza, Zaborza), a byli to m.in. Felix Kasprzyk, Georg Scholia, Emanuel Soika, Erwin Krause. Warto tu wspomnieć, że najstarsza księgarnia w tej dzielnicy została założona w 1895 r. Jednym z pierwszych jej właścicieli był Artur Kempsky, znany wydawca pocztówek z widokami Zaborza. Księgarnia wraz z drukarnią przejęta została później przez jego zięcia, Emanuela Soikę (Soice). To właśnie w tej drukarni, która mieściła się przy ulicy Wolności 433, w sierpniu 1914 r. wydrukowano na zlecenie Gminy Zaborze zastępcze papierowe pieniądze - zwane kolorowymi bonami o wartości pół marki, jednej marki i dwumarkowe. Od początku 1917 r. na terenie Zaborza pojawiły się ośmiokątne monety wykonane z cynku o nominale 10 i 50 fenigów z napisem "Gemeinde Zaborze O/S", a na rewersie "Kleingeldersatzmarke". Pojawienie się tych rzadkich i nietypowych pieniędzy i bilonu było spowodowane wybuchem I wojny światowej i utrudnieniami jakie ona powodowała w handlu i transakcjach gotówkowych.

Wśród zaborzan dużą popularnością cieszyła się otwarta w 1897 r. przez Heinricha Scholera, w pobliżu tzw. koksplatzu przy ulicy Wolności 390, dwupiętrowa restauracja z salą koncertową i krytym torem kręglarskim. W okresie I wojny światowej dużą sympatię zjednała sobie rodzina Herzbergów, właścicieli sklepu tekstylnego - w swym domu dokarmiali oni darmowymi posilkami potrzebujacych. Z powodu panującej pod koniec XIX wieku epidemii, zwanej egipską chorobą oczu, a atakującej dzieci, podjęto decyzję o budowie szpitala w Zaborzu. W 1889 r. przy ulicy Wolności 448 z inicjatywy doktora Johannesa Nathana i ks. Teofila Schoneich, przy wsparciu filantropa Maxa Böhma, otwarto pierwszy publiczny Szpital im. ks. Proboszcza Schoneicha - Zakład św. Józefa, w którym pierwszym dyrektorem został jego współzałożyciel dr med. Johannes Nathan. W okresie I wojny światowej szpital pełnił rolę lazaretu wojskowego. Placówka funkcjonowała do 1983 r. Obecnie w budynku tym mieści się siedziba banku. W 1902 roku otwarto urząd pocztowy nazwany od 1915 r. "Zaborze 2". W 1903 roku powstał w Zaborzu Polski Bank Ludowy założony przez lekarza Maksymiliana Hagera oraz Czytelnia Ludowa dla Kobiet. Z działalności kulturalnej na terenie Zaborza najbardziej znany był, założony w 1911 r., chór mieszany "Echo" należący do Związku Śląskich Kół Śpiewaczych.

W roku 1910 Zaborze liczyło 27.065 mieszkańców, z czego 16.386 jako swój język ojczysty podało polski, 8879 - niemiecki, w grupie dwujęzycznej (niemiecki i polski lub żydowski) znalazło się 1756 osób. W II połowie 1910 r. w budynku dawnej Szkoły Gospodarstwa Domowego, na rogu ulic Wolności i Wyciska, utworzono gminną bibliotekę publiczną wraz z czytelnią. W okresie plebiscytowym mieszkańcy Zaborza podczas głosowania w większości opowiedzieli się za przynależnością do Niemiec. Po powstaniach śląskich i podziale Górnego Śląska Zaborze stało się osadą graniczną z Polską.

W 1927 roku Gmina Zaborze zostaje przyłączona do nowo powstałego miejskiego powiatu zabrzańskiego. W tym czasie Zaborze zajmowało powierzchnię 963 ha i było zamieszkane przez 29.858 mieszkańców. W sierpniu 1929 roku w Zaborzu Porębie zostaje poświęcony drugi nowy kościół, o ciekawej drewnianej konstrukcji, pw. św. Jadwigi, będący do 1945 roku kościołem filialnym parafii św. Franciszka. W 1931 roku w tej parafii został ochrzczony chłopiec z Poręby, Horst Emanuel Eckert, znany dziś w całej Europie jako pisarz tworzący pod pseudonimem Janosch. Atmosferę ówczesnego życia w Zaborzu - Porębie, w latach 30. i 40. minionego wieku, Janosch zgrabnie i z humorem opisał w znakomitej powieści "Cholonek czyli dobry Pan Bóg z gliny".

Nad ranem 28 stycznia 1945 r. Armia Radziecka po ciężkich walkach, w których zginęło aż 26 żołnierzy niemieckich, 65 volkssturmowców oraz 52 żołnierzy rosyjskich, zdobywa Zaborze. Następuje trzymiesięczny okres grabieży, demontażu fabryk z urządzeń i maszyn przez specjalne brygady Armii Radzieckiej. W marcu 1945 roku Zaborze zostaje oficjalnie przekazane władzom Polski. Rozpoczyna się proces weryfikacji narodowościowej mieszkańców. Do Zabrza, jak i jego dzielnic, napływają na miejsce wygnanych stąd rodowitych mieszkańców repatrianci z kresów wschodnich II Rzeczypospolitej, a także górnicy z Francji, Belgii i Niemiec.

Rozpoczął się nowy etap w dziejach Zaborza - odbudowa zniszczonych i ograbionych z parku maszynowego zakładów i kopalń. Pierwszym powojennym dyrektorem kopalni "Zabrze Wschód" został inż. Jarosław Serafin, wychowanek Akademii Górniczej w Leoben. W grudniu 1948 r. na Barbórkę przybył do górników kopalni "Zabrze Wschód" premier Józef Cyrankiewicz aby wręczyć zasłużonym rębaczom Złote Krzyże Zasługi. Zafascynowany pracą górników kopalni, a szczególnie zrealizowaniem wydobycia węgla ponad plan; w listopadzie 1948 r. poeta Władysław Broniewski napisał w pociągu wiersz pt. "Zabrze". "Prędzej górniku, głębiej, górniku, węgla pokłady rąb,(...) Zabrze na przedzie, prowadzi Zabrze w socjalistyczną dat". W latach powojennych do 1949 r. do pracy w kopalni zatrudniano jeńców wojennych z pobliskiego obozu pracy ulokowanego przy Szybie Karola Miarki. Od 1958 r. w ramach Wojskowych Batalionów Pracy służbę w kopalni "Zabrze - Wschód" odbywali żołnierze. Służba ta przypominała pracę "niewolniczą" i przez wiele lat skrzętnie ukrywana była przez polski rząd. W grudniu 1956 r. górników pracujących w kopalni "Zabrze" odwiedził I sekretarz partii, towarzysz Władysław Gomółka, wznosząc toast na zdrowie górników podczas zorganizowanych uroczystości barbórkowych. W tym czasie w kopalni pod ziemią pracują kobiety.

W latach 60. kopalnia "Zabrze", oprócz działalności górniczej, przoduje w rozwoju budownictwa mieszkaniowego typu osiedlowego, co, jak podkreślają ówczesne gazety, ma wpłynąć na unowocześnienie dzielnicy. W 1964 r. przy polu "Zachód" (dziś znajduje się tu skansen "Królowa Luiza") kopalnia buduje, dla swych pracowników i zarówno mieszkańców, basen kąpielowy o wymiarach olimpijskich (niestety już nie istniejący). W 1965 r. koksownia "Zaborze", dawna koksownia "Skalley", obchodziła 75. rocznicę istnienia. Załoga koksowni przez kilka lat zawsze była wymieniana w czołówce zakładów walczących o współzawodnictwo.

W życiu zwykłych ludzi sporym wydarzeniem było przeżycie silnego kilkuminutowego huraganu z piorunami jaki przeszedł przez Zabrze, w tym i Zaborze, 10 sierpnia 1948 r. Na terenie Zaborza strącił 25-metrowe zwieńczenie wieży kościoła św. Franciszka wbijając ją w dach kościoła. Po ponad 50 latach, w kwietniu 2000 roku, na dach kościoła wróciła metalowa wieża w kształcie ostrosłupa.

Do 1990 roku Zaborze pozostaje typową górniczą dzielnicą Zabrza, otoczoną z różnych stron szybami i kominami okolicznych kopalń i koksowni. Reforma i transformacja przemysłu górniczego lat dziewięćdziesiątych minionego wieku nieodwracalnie zmieniły oblicze i charakter tej dzielnicy. Pod koniec 1999 roku Zaborze liczyło 31.080 mieszkańców, a we wrześniu 2003 r. dzielnicę zamieszkiwało 24.630 mieszkańców. Dziś "czas", a szczególnie planowane i realizowane inwestycje (budowa trasy średnicowej w tej części Zabrza) zmieniają bardzo oblicze architektoniczne tej dzielnicy, "burząc" to, co w minionych wiekach zostało tu zbudowane. Historia Zaborza niewątpliwie stanowi punkt wyjścia do poznania lokalnego świata, który poeta Zbigniew Herbert określił jako "nieistniejący a rzeczywisty".