"We wsi Zabrze, przynależnej panu von Wielczek, znajduje się pański folwark, katolicki kościół, szkoła i dwa młyny. Zamieszkuje 34 rolników (kmieci), 6 zagrodników, 34 komorników i 305 innych mieszkańców" tyle o naszym "mieście" zanotował F.A. Ziemmermann w swym opisaniu Śląska, które wyszło spod pras oficyny drukarskiej Jana Trampa w Brzegu w 1783 roku. 119 lat później, ukazał się w Warszawie dodatek do "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego" w którym Bronisław Chlebowski podał, że: "Zabrze - osada górnicza, centrum powiatu tej nazwy na Górnym Śląsku, ma być zamienione na miasto, które po włączeniu przyległych osad, obejmie 76000 mieszkańców, a więc po Wrocławiu będzie najludniejszym miastem Szląska."

Wcześniej, bo w 1873 roku, władze pruskie dokonały podziału powiatu bytomskiego, tworząc z jego zachodniej części nowy powiat z siedzibą we wsi Zabrze. Wspomniany B. Chlebowski w XIV tomie "Słownika.." dał taką charakterystykę nowego okręgu: "..Obszaru ma 2 1/4 mili kwadratowej. Miast nie ma wcale, tylko 12 gmin wiejskich, z których 6 liczy więcej niż 2000 mieszkańców. Przemysł górniczy i hutniczy stanowi główne zajęcie ludności. Obszar gmin wiejskich wynosi 5190 ha (3812 roli, 446 łąk, 20 lasu), większej własności 6944 ha (3039 roli, 569 łąk, 2570 lasu). Ogólny obszar w 1885 r. wynosił 12134 ha a ludność 59199 mieszkańców, zajmujących 3312 domów (...). Śród ludności było 33489 urodzonych w powiecie a 23312 dzieci do/at 14. Co do wyznań było 55371 katolików, 2765 ewangelików i 1062 żydów."

20 lutego 1905 roku przedstawiciele Zarządów Gmin Doroty, Małego Zabrza i Starego Zabrza mając na uwadze wspólne dobro, postanowili z dniem l kwietnia 1905 roku powołać wspólną gminę o nazwie Zabrze. Herbem nowej gminy obrano wyobrażenie drwala na tle drzewka świerku, przyjęte z symboliki Małego Zabrza. Siedzibą władz gminy został powstały w 1898 roku budynek "ratusza" przy obecnej ul. K. Miarki. Pierwsza wojna światowa (1914-1918), jakkolwiek bezpośrednio swymi działaniami nie dotknęła Zabrza, poczyniła duże straty wśród męskiej populacji mieszkańców, poległych na frontach wojny. Przyczyniła się ona do radykalizacji społeczeństwa oraz wzrostu postaw nacjonalistycznych, co szczególnie uwidoczniło się w latach 1919-1921, kiedy to w wyniku działań powstańczych i przeprowadzonego plebiscytu, dokonano podziału sporych terenów Górnego Śląska. Granica przecięła powiat zabrski: południową i wschodnią część przyłączono do Polski, natomiast gmina Zabrze, Sośnica, Biskupice, Maciejów i Zaborze pozostały w granicach Republiki Weimarskiej. Wydzielenie z powiatu i nadanie praw miejskich gminie Zabrze, z dniem 1 października 1922 roku, przesądziło o losach powiatu.

W 1927 roku obszar miasta powiększono o Maciejów, Biskupice i Zaborze. Ostatnia gmina byłego powiatu Sośnica, mimo licznych protestów i wielowiekowej przynależności do parafii św. Andrzeja w Starym Zabrzu, została dołączona do Gliwic. Po drugiej wojnie światowej dokonano kolejnej zmiany granic miasta. Reforma administracyjna 1951 roku powiększyła obszar Zabrza o miejscowości byłego powiatu zabrskiego po 1922 roku należące do Rzeczypospolitej Polskiej: Makoszowy, Kończyce i Pawłów. Z byłego powiatu bytomskiego przyłączono Grzybowice, Mikulczyce i Rokitnicę. Ostatnia z dzielnic w 1954 roku zostało powiększona o osiedle Helenka wraz z częścią parku leśnego Rokitnica - Miechowice.

Rodowód Grzybowic, Mikulczyc i Rokitnicy swymi początkami sięga średniowiecza. Przepływający w tym rejonie Potok zwany Mikulczyckim stanowił do 1821 roku granicę kościelnej przynależności tych miejscowości a jednocześnie był granicą pomiędzy biskupstwami: wrocławskim a krakowskim. Grzybowice przynależały parafii w Wieszowej i biskupstwu wrocławskiemu, podobnie jak część Rokitnicy, której wschodnia strona była w parafii miechowickiej i biskupstwie krakowskim. Mikulczyce wraz z dekanatem bytomskim przynależały również do Krakowa z tym jednak, że posiadały własną parafię wzmiankowaną w 1326 roku. Nad Potokiem Mikulczyckim skupiło się początkowo osadnictwo co powodowane było walorami obronnymi brzegów rzeki. Z jednej strony wysokie i suche skarpy brzegów z drugiej natomiast brzeg bagnisty, trudno dostępny. Warunki te powodowały, że w Rokitnicy i Mikulczycach powstały rycerskie gródki obronne będące w XIII, a być może już w wieku XII, siedzibami pierwszych właścicieli tych osad. Dokument z 1311 roku wymienia pierwszego znanego nam z imienia mieszkańca naszego "miasta", Dobiesława z Mikulczyc, a dopiero spis świętopietrza z 1326 roku pierwsze osoby duchowne: plebanów z Biskupic i Mikulczyc.

Około 1530 roku zbudowano w Mikulczycach kolejny drewniany kościółek pod wezwaniem św. Wawrzyńca, znany z tego, że w początkach XX wieku przeniesiony do Bytomia stał się symbolem tego miasta. Kościółek ten w wieku osiemnastym był ośrodkiem kultu Matki Bożej Mikulczyckiej. Leżące na uboczu szlaków handlowych Mikulczyce utrzymywały się przez wieki z uprawy roli. Zmianę przyniosły dopiero lata siedemdziesiąte XIX wieku, kiedy to rozpoczęto głębienie szybów kopalni węgla.

Rozwój przemysłu spowodował gwałtowny rozwój miejscowości z małej osady rolniczej w duży ośrodek o charakterze miejskim. Podobnie Rokitnica, wzmiankowana w 1310 roku, gwałtowny rozwój przeszła z początkiem XX w. w związku z powstaniem kopalni węgla. Duże znaczenie miało zbudowanie kompleksu wypoczynkowego i leczniczego w Rokitnicy, gdzie po 1945 roku znalazła siedzibę Śląska Akademia Medyczna. Odmienny od wielkomiejskiego charakter zachowały Grzybowice, które pojawiają się w tzw. Rejestrze Ujazdowskim około 1305 roku. Nazwę miejscowości wywodzi się nie od grzybów lecz od imienia Grzyb legendarnego założyciela osady, który życzył sobie, aby po swojej śmierci pochowano go obok wcześniej zmarłej żony wraz z ulubionym psem i kotem oraz z worem pieniędzy.

W XVIII w. w ramach kolonizacji fryderycjańskiej powstały w pobliżu dwie nowe kolonie: Marienau i Philipsdorf zwane także koloniami: Grzybowską i Wieszowską, które po 1877 roku weszły w skład Grzybowic.