Początki osadnictwa w rejonie Zabrza datują się na okres, kiedy po ostatnim zlodowaceniu pojawili się nad rzeką Bytomką pierwsi ludzie, których ślady koczowania odkryto w Biskupicach w 1927 roku. Kamienne narzędzia odkryto także w innych dzielnicach miasta, nad Czarnawką i Kłodnicą, w okolicy Makoszów, w Maciejowie. Osadnictwo czasów średniowiecza datuje się na przełom XII/XIII w., kiedy to na brzegach Potoku Rokitnickiego w Rokitnicy i Miku1czycach wzniesiono stożkowe gródki obronne, będące siedzibą dziedzica, właściciela okolicznych dóbr. Procesom osadniczym nie sprzyjały warunki przyrodnicze. Ówczesny Górny Śląsk był terenem gęstych, bagnistych lasów o słabej sieci dróg.

Gdy w 1138 roku mocą testamentu księcia Polski Bolesława Krzywoustego podzielono kraj, obszar dzisiejszego miasta przedzieliła granica pomiędzy dzielnicami śląską i senioralną. W 1202 roku bullą papieską ustalono w tym miejscu granicę pomiędzy biskupstwami krakowskim a wrocławskim. Papież Innocenty III zagroził klątwą każdemu, kto by sprzeciwił się tej decyzji. Granica ta przetrwała do 1821 roku. W 1222 roku książę opolski Kazimierz zezwolił biskupowi wrocławskiemu, Lorenzowi na działalność osadniczą na terenie bezludnych ówcześnie "Dóbr Ujazdu". Przyjmuje się, że wtedy to powstały zręby dawnych osad zniszczonych najazdem tatarskim w 1241 roku. 25 marca 1243 roku Viola, księżna kaliska, wystawiła dokument zwalniający mieszkańców Biskupic z ciężarów na rzecz dworu książęcego. Przywilej ten, jak i kolejne z 1260 roku, nadane biskupowi wrocławskiemu przez Władysława, księcia opolskiego przyczyniły się do zagęszczenia sieci osadniczej w okolicy Biskupie. Powstały po 1295 roku "Rejestr Ujazdu" (Liber fundationis episcopatus Wratislaviensis) wymienił wśród wielu osad: Zabrze, Zaborze, Grzybowice i Rokitnicę. W dokumencie tym wzmiankowany jest także pleban w Biskupicach, co świadczy o istnieniu kościoła, jak i o początkach sieci parafialnej na terenie obecnego miasta. Kolejne wzmianki: 1326 Miku1czyce (rejestr poboru świętopietrza), 1354 Zabrze (wizytacja kościoła św. Andrzeja w Zabrzu przez biskupa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli), ukazały obraz sieci parafialnej, która ustabilizowała się aż po wiek XIX, kiedy to stare drewniane kościółki nie mogły pomieścić gwałtownie rosnącej liczby wspólnot parafialnych. Powstała w średniowieczu sieć osadnicza w rejonie Zabrza przetrwała bez większych zmian do XVIII wieku, kiedy to w ramach tak zwanej kolonizacji fryderycjańskiej powstało szereg osad.

Będące od XIII wieku w posiadaniu biskupów wrocławskich dobra Ujazdu w 1465 roku to wiele niekorzystnych zmian cieszącym się licznymi przywilejami i wolnościami chłopom. Wiek XV to okres licznych zawieruch wojennych, które nie omijały Zabrza. Szczególnie wiele zniszczeń poczyniły w początkach wieku wojska husyckie, a w 1474 roku Tatarzy, poddani króla polskiego, Kazimierza Jagiellończyka w czasie jego wojny z Maciejem Korwinem, królem Węgier. Odkrycie przez wolnego chłopa Rybkę rud srebronośnych w pobliskich Tarnowicach spowodowało gorączkę poszukiwań także na obszarze obecnego miasta. W 1548 roku Baltazar von Promnic, biskup wrocławski udzielił braciom Mikołajowi i Janowi z Birawy przywileju na poszukiwanie i dobywanie kruszców. Wiek szesnasty to okres pojawienia się reformacji różnowierczej. W 1533 lub 1534 roku w wyniku zaburzeń, jak zapisano w kronikach: "furia Luthericolarum", spalony został kościół św. Andrzeja w Zabrzu. Na podstawie wizytacji biskupich wiemy także, że w 1598 roku w rękach innowierców znajdowały się kościoły w Biskupicach i Mikulczycach. Chwilowe ożywienie gospodarcze, związane z przejściem w ręce prywatnych właścicieli spowodowane było antychłopską polityką gospodarczą. Szczególnie w ucisku chłopów -zasłynął Sambor Dluhomil, czeski szlachcic, który pozbawił chłopów wszelkich przywilejów. Polityka Dluhomila, kontynuowana przez jego następców przyczyniła się do zubożenia wsi, tym bardziej, że ziemie górnośląskie zostały ogarnięte pożogą wojny trzydziestoletniej (1618-1648).

W 1675 roku dobra zabrzańskie przeszły w posiadanie barona Jerzego Welczka, kanclerza księstwa opolsko-raciborskiego. On to w 1683 roku witał na granicy swych dóbr, śpieszącego z odsieczą do zagrożonego przez Turków Wiednia, króla polskiego Jana III Sobieskiego. Przejęcie dóbr klucza zabrzańskiego przez Welczków (Jerzy, Anna Zuzanna, Anna Zuzanna Renata, Bernard III Prażma, hrabia Dunin) przyczyniło się do rozwoju gospodarczego Zabrza. Rozbudowano zamek, zbudowano browar, młyny wodne, tartaki. Największym osiągnięciem gospodarczym było założenie kuźnicy żelaza wraz z kolonią domków dla kuźników. Wiek osiemnasty przyniósł kolejną zmianę. W wyniku wojen śląskich Zabrze znalazło się w granicach państwa pruskiego.

W 1769 roku właścicielem Zabrza został Maciej Wilczek, który wychodząc naprzeciw kolonizacyjnej polityce Fryderyka II założył w latach 1774-1776 szereg nowych osiedli-kolonii: Pawłów Górny, Wieś Doroty, Małe Zabrze, Maciejów, Pawłów Dolny i Kończyce. W tym samym czasie w pobliżu Grzybowic założono kolonie Marienau i Philipsdorf. Śmierć Macieja Wilczka w 1790 roku, zbiegła się z odkryciem przez Salomona Izaaka z Brabantu pokładów łatwego do eksploatacji węgla na pograniczu Pawłowa i Zaborza. W roku następnym wydobyto pierwsze 120 ton, czym zapoczątkowano istnienie kopalni "Królowa Luiza". Wydobyty węgiel transportowano furmankami do Raciborza, skąd barkami, Odrą, spławiany był do Brzegu i Wrocławia. W 1795 roku do odwadniania pokładów sprowadzono maszynę parową, a kilka lat później (1799) rozpoczęto drążenie sztolni odwadniającej kopalnię "Królowa Luiza" oraz budowę kanału łączącego wylot sztolni w Zabrzu z założoną w latach 1793-1796 Królewska Odlewnią Żelaza w Gliwicach. Rodzący się przemysł na Górnym Śląsku napotkał trudną do pokonania barierę, którą był fatalny stan szlaków komunikacyjnych. W 1811 roku po raz pierwszy na świecie czyniono próby adaptacji do celów transportowych maszyny parowej. W 1816 roku rozpoczęto budowę drogi, z ułożonymi szynami, łączącej kopalnię i hutę żelaza w Królewskiej Hucie (Chorzów) z "Kopalnią Luiza" w Zaborzu i dalej z Gliwicami. W tym samym czasie (1818-1819) wybudowano nową szosę zwaną drogą węglową łączącą Zabrze z Gliwicami i Królewską Hutą, która na swym 20 kilometrowym przebiegu wykorzystywała fragmenty starych dróg. Nowy szlak, na cześć następcy tronu pruskiego kronprinza Fryderyka Wilhelma nazwano "Kronprinzenstrasse". Droga ta przebudowana i utwardzona w latach 1829-1830, stała się na swym 9 kilometrowym zabrzańskim odcinku motorem rozwoju przemysłowego i osadniczego. Kolejnym impulsem rozwoju Zabrza i okolicznych miejscowości było poprowadzenie linii kolejowej (1845) łączącej Wrocław z Górnym Śląskiem (od 1846 roku z Mysłowicami na granicy z Galicją).

Dominujący w początkach dziewiętnastego stulecia pejzaż wiejski w połowie wieku począł się gwałtownie zmieniać. Już w 1843 roku Donnersmarckowie (od 2.2.1826 właściciele Zabrza) uruchomili kopalnię węgla "Concordia", połączoną w 1851 roku z kopalnią "Michael". Oni to w latach 1850-1851, w miejscu zabudowań zamku i folwarku, wznieśli hutę żelaza, koksownię a następnie warsztaty mechaniczne i fabrykę kotłów. Fabrykę Kotłów Parowych uruchomił także w 1853 roku w pobliskim Małym Zabrzu Henryk Kotz, która to kilka lat później weszła w skład powstałej obok Huty Redena (1855). W 1855 roku Adolf Deichsel założył niewielką fabryczkę, wytwarzającą na potrzeby okolicznych kopalń liny konopne i druciane. Ten niewielki, zatrudniający początkowo kilku robotników warsztat, w początku wieku XX liczył ponad 1000 osób załogi (w 1914 roku ]160 osób). W tym samym czasie w pobliskich Biskupicach, pochodzący z Wrocławia berliński wytwórca lokomotyw August Borsig stworzył podstawy pod jeden z największych kompleksów przemysłowych Górnego Śląska - Koncern Borsiga (Borsigwerke). W krótkim czasie wybudowano pomiędzy Biskupicami a Kuźnicą Rudzką kopalnie "Hedwigswunsch" (Jadwiga) - 1856 i "LudwiksgHick" (Ludwik) - 1868, wzniesiono hutę żelaza, stalownię, walcownię, koksownie oraz zakład mechaniczny. Rozwój górnictwa a szczególnie powstanie licznych hut było zaczynem powstania wielu zakładów przetwórstwa węgla. W Zaborzu zbudowano koksownie "Poremba" (1884), "skalley" (1890) i Zaborze. Tam też hurtownik węgla Wollheim założył brykietownię a wspólnie z Friedlaenderem w latach 18671868 na gruntach Małego Zabrza zbudował gazownię zaopatrującą w gaz początkowo okoliczne fabryki a następnie do oświetlania ulic. W drugiej połowie wieku na pograniczu Zabrza Starego, Zaborza i Małego Zabrza powstało szereg zakładów innych branż: Huta Szkła Eisnera (ok. 1850), cegielnia (1855), fabryka smarów (1867), odlewnia i wytwórnia armatury (1872), tartak (1885) i wiele innych. Zbudowano także liczne fabryki branży spożywczej: młyn parowy Hamburgera na terenie W si Doroty (1850), młyn Henryka Haendlera na Małym Zabrzu (1864), browar Loebla Haendlera (1860), fabrykę likierów Kochmanna (1869).

Prawie równocześnie z budową zakładów powstawały założenia kolonii domów robotniczych. W Biskupicach po 1867 roku Koncern Borsiga wybudował - na powierzchni 19 ha 60 familoków wraz z zapleczem socjalnym dla 2800 robotników i urzędników. Dużymi walorami architektonicznymi wraz z piękną aleją platanów szczyci sie osiedle Huty Donnersmarcka, wzniesione w początkach XX wieku.

W 1856 roku na terenie Małego Zabrza zbudowano szpital spółki brackiej a w 1892 roku staraniem zarządów gmin Stare Zabrze, Małe Zabrze i Wieś Doroty utworzono szpital gminny, najpierw w zabudowaniach drewnianych, a od 1909 roku murowany. Z początkiem 1852 roku gmina Stare Zabrze uzyskała zezwolenie Królewskiej Rejencji w Opolu na urządzenie placu targowego. W 1875 roku podobne zezwolenie uzyskało Małe Zabrze, gdzie targi odbywały się na obecnym Placu Warszawskim. Plac ten z biegiem czasu stał się najbardziej reprezentacyjnym punktem Małego Zabrza. Mieścił się tam Ratusz, pobudowano Gimnazjum Żeńskie a po latach bank.

W 1894 roku ulicami Małego i Starego Zabrza począł kursować tramwaj parowy, który po wybudowaniu w Zaborzu Elektrowni (1896-1897) zamieniono na elektryczny. W drugiej połowie XIX wieku, ustawą władz pruskich z 27 marca 1873 roku, wydzielono z byłego powiatu bytomskiego Zabrze, które wraz z 26 wioskami i okręgami dworskimi weszły w skład nowego powiatu ze stolicą we wsi Zabrze. Uzyskanie tego statusu wymogło szeregu inwestycji: wzniesiono starostwo (1875), sąd powiatowy (1894), budynek Ratusza w Starym Zabrzu (1896).

W listopadzie 1875 roku członkowie sejmiku powiatowego złożyli projekt utworzenia miasta Zabrze z gmin Stare Zabrze, Wieś Doroty, Małe Zabrze, obszarów dworskich w Zabrzu i Zaborzu oraz powstałych na gruntach Zaborza kolonii A, B, C. Projekt upadł. Przemysłowcy zainteresowani byli płaceniem niższych podatków wiejskich. Pierwsze scalenie gmin (Stare Zabrze, Wieś Doroty, Małe Zabrze) bez uzyskania praw miejskich nastąpiło w 1905 roku. Powstała 2.2.1905 roku gmina liczyła 55634 mieszkańców. Gwałtowny napływ robotników do stale rozwijającego się przemysłu wymagał od zarządów gmin wspólnych inwestycji. W latach 1894-1896 zbudowano wodociągi gminne a w 1901 rzeźnię komunalną. Prywatni inwestorzy wznieśli szereg hoteli i zajazdów, powstało wiele sklepów i dziesiątki warsztatów rzemieślniczych różnych branż. W dziedzinie inwestycji oświatowych założono w 1900 roku bibliotekę publiczną, szkołę dokształcającą zawodową dla robotników (1892), szkołę handlową (1896). W 1902 roku uruchomiono w Zaborzu Gimnazjum Męskie (obecnie III LO) a w Małym Zabrzu Gimnazjum Żeńskie (1907). Dużą rolę kulturotwórczą i oświatową odegrały w gminach zakłady przemysłowe. Przykładowo Huta Donnersmarcka wybudowała: Casino, bibliotekę, szkołę dokształcającą, szkołę gospodarstwadomowego dla dziewcząt, halę gimnastyczną, kryty basen kąpielowy i wiele innych obiektów. Rozwój przemysłowy ogarnął także te osady, które będąc w obecnych granicach Zabrza, przynależały do powiatu bytomskiego, szczególnie Rokitnicę i Miku1czyce. Rokitnica zasłynęła z kompleksu domów wypoczynkowo-sanatoryjnych dla dzieci i dorosłych a park leśny ciągnący się w stronę podbytomskich Miechowie nie miał sobie równych na Górnym Śląsku.

Wraz ze wzrostem populacji, wzrastała liczebność wspólnot religijnych. W miejsce starych drewnianych kościółków, wzniesiono nowe, murowane: w Zabrzu, Biskupicach i Mikulczycach. Zbudowano takie kościoły: św. Anny we Wsi Doroty, św. Franciszka w Zaborzu oraz Najświętszego Serca Pana Jezusa w Rokitnicy.

W 1874 roku, przy finansowej pomocy hrabiego Donnersmarcka, na terenie Małego Zabrza wybudowano dla wspólnoty ewangelickiej Kościół Pokoju, dom parafialny i szkołę. Wzniesiono także ewangelicki kościół w Zaborzu i kaplicę w Biskupicach-Borsigwerku. W tym samym czasie przypadają początki samodzielnej gminy żydowskiej w Zabrzu. W 1871 rozpoczęto na terenie Małego Zabrza budowę synagogi, którą w 1898 przebudowano i powiększono. Założono także cmentarz z kaplicą a w pobliżu synagogi wzniesiono szkołę oraz dom na potrzeby urzędu gminy żydowskiej i archiwum.

Wybuch pierwszej wojny światowej przyniósł istotną zmianę w dziejach Zabrza. Zwycięstwo wojsk niemieckich nad armiami rosyjskimi na Mazurach w 1914 roku spowodowało, że Rada Gminy Zabrze mocą uchwały dokonała zmiany nazwy gminy na Hindenburg, chcąc tym uczcić głównodowodzącego armią cesarską.

Zmagania wojenne odbywały się w znacznej odległości od Zabrza, jednak ludność miejscowa utraciła tysiące swych bliskich, ojców, mężów, braci. Imiona ich wyryte ku przestrodze zdobiły liczne w Zabrzu i okolicy pomniki i płyty pamiątkowe, zniszczone po ostatniej wojnie. Przegrana w wojnie doprowadziła do nasilenia postaw nacjonalistycznych wśród ludności polskojęzycznej oraz wzrostu liczebności organizacji komunistycznych w okręgu przemysłowym Górnego Śląska.

Wybuch kolejnych powstań śląskich nie ominął Zabrza i okolicznych miejscowości. W wyniku przeprowadzonego plebiscytu oraz decyzji Rady Ambasadorów w trakcie podziału Górnego Śląska, Zabrze wraz z częścią powiatu zabrskiego pozostało w granicach Republiki Weimarskiej. 1 października 1922 roku zarządzeniem władz pruskich utworzona w 1905 roku gmina Zabrze otrzymała status miasta. Kilka lat później (1.01.1927) miasto powiększono o sąsiednie gminy: Biskupice, Maciejów i Zaborze. Reforma 1927 roku powiększyła obszar Zabrza do 4406 ha i podniosła liczbę mieszkańców do 127 307 osób. Powstało w ten sposób drugie po Wrocławiu pod względem liczby ludności miasto na Śląsku. Powiększenie miasta zbiegło się z likwidacją powiatu zabrskiego i utratą na rzecz Gliwic, Sośnicy.

Lata dwudzieste to okres gruntownych porządków w chaotycznej zabudowie miasta, szczególnie Śródmieścia. W myśl projektów planowano przebudować całkowicie centrum Zabrza, chcąc w przyszłości stworzyć śródmieście dla nowego miasta, które miało obejmować włączone do Zabrza: Gliwice, Bytom oraz części powiatów bytomskiego i tarnogórskiego. Brak środków finansowych jak i liczni przeciwnicy nie sprzyjali realizacji zamierzeń. Dzięki specjalnym dotacjom zdołano przebudować w Zabrzu częściowo Śródmieście, wybudowano nowy Ratusz, wzniesiono szereg szkół, obiektów sportowych i wypoczynkowych (Maciejów, Janek), rozbudowano zieleń miejską (Park Miejski). Poczyniono także szereg inwestycji miejskich: budowa łaźni z krytym basenem, budowa Prezydium Policji, utworzono Muzeum Miejskie, wzniesiono kościoły św. św. Józefa, Kamila, Wniebowzięcia NMP w Biskupicach. Wybuch wojny w 1939 roku, oprócz trwałego zniesienia szlabanów i kamieni granicznych na Górnym Śląsku pomiędzy III Rzeszą a Rzeczypospolitą Polską, nie przyniósł w Zabrzu istotnych zmian. Także przejście frontu w 1945 roku poza nielicznymi zniszczeniami w zabudowie miasta nie przyniosło większych strat. Bolesnymi były jednak liczne ofiary wśród ludności, nie biorącej udziału w walkach. Okres pomiędzy styczniem a marcem 1945 roku, kiedy to sowieckie władze wojskowe przekazały teoretycznie administrację w ręce polskie (19.03.1945), przyniósł rabunek, wywózkę do Rosji i dewastację całego przemysłu zlokalizowanego na terenie miasta. Wywieziono prawie wszystkich mężczyzn do łagrów w Rosji, na Ukrainie i Białorusi, skąd po latach wrócili nieliczni.

Pierwsze lata powojenne to okres żmudnej odbudowy zniszczonego przemysłu. W miejsce deportowanej do stref okupacyjnych w Niemczech ludności, przybyły tysiące wysiedlonych z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej, imigrantów z Francji, Belgii i Niemiec. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zbudowano szereg nowych osiedli mieszkaniowych w mieście, które w 1951 roku powiększono od południa i północy o nowe dzielnice: Grzybowice, Mikulczyce, Rokitnicę, oraz Kończyce, Makoszowy i Pawłów.

autor - Bernard Szczech
Tekst pochodzi z książki pt. "Zabrze na dawnej fotografii"