Historia Zabrza - autor: Piotr Hnatyszyn

Ostatecznie powstało ich sześć. Jako pierwszy na południe od Zaborza, w roku 1774 powstał "Paulsdorf" czyli Pawłów, nazywany później Dolnym. W 1776 roku w jego pobliżu powstała nowa kolonia nazwana "Ober Paulsdorf" czyli Pawłów Górny. Ich nazwa powstała prawdopodobnie na cześć syna Wilczka, Pawła. Również w 1774 roku przystąpiono do budowy kolonii w południowej części majątku Zabrze. Nowa kolonia nazywała się początkowo "Dorotheenkolonie bei Zabrze", ale już po 1781 roku otrzymała urzędową nazwę "Dorotheendorf". Nazwana tak została na cześć żony Macieja Wilczka, Doroty. W 1775 roku rozpoczęto budowę kolonii w sąsiedztwie zabrzańskiego dworu. Nazywana była "Sand Kolonie" (Kolonia Piaskowa), bądź "Schloss Kolonie" (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę "Klein Zabrze", czyli Małe Zabrze.

W 1776 roku na tyłach zabrzańskiej kuźni, czyli kolonii Kuźnica powstało kolejne osiedle, nazwane na cześć jego założyciela "Mathiasdorfem" czyli Maciejowem, a na zachód od Pawłowa kolonia nazwana "Kunzendorf", a po polsku Kończyce. W 1826 roku całe dominium zabrzańskie wraz z okolicznymi koloniami kupił były starosta bytomski hrabia Karol Lazar Henckel von Donnersmarck. Trzy lata później, w 1829 roku wsie i kolonie liczyły łącznie 2048 mieszkańców. W roku 1855 było ich już 4623, a w 1861- 8239.

Wprawdzie już w początkach XVIII wieku na zachodniej granicy Zabrza istniała mała kuźnica, którą Maciej Wilczek w 1785 roku próbował rozbudować, lecz dopiero odkrycie w 1790 roku pomiędzy Zabrzem i Pawłowem bogatych złóż węgla kamiennego, zadecydowało o późniejszym rozwoju przemysłowym i urbanistycznym tych terenów. Już w 1791 roku ruszyło wydobycie węgla w płytkich szybach, które dały początek późniejszej kopalni "Królowa Luiza". Równie ważne było powstanie dróg komunikacyjnych. W latach 1792-1822 zbudowano kanał Kłodnicki będący przedłużeniem Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, ciągnącej się od kopalni "Król" w Królewskiej Hucie do kopalni "Królowa Luiza" w Zaborzu i dalej do wylotu przy dzisiejszej ul. K. Miarki. Zaczynający się w tym miejscu kanał miał służyć do transportu węgla do Gliwic i dalej na zachód. W latach 1819-1830 wybudowano "Kronprinzstrasse" czyli Drogę Następcy Tronu łączącą Królewską Hutę z Gliwicami. Na odcinku zabrzańskim dała ona początek dzisiejszej ul. Wolności. Kolejnym wydarzeniem było poprowadzenie przez Zabrze linii kolejowej z Wrocławia do Mysłowic. W 1845 roku w Małym Zabrzu w szczerym polu wybudowano dworzec kolejowy. W 1841 roku ówczesny właściciel Zabrza, Guido Henckel von Donnersmarck uruchomił kopalnię "Concordia", która dostarczała węgiel do wybudowanej w latach 1850-1851 huty "Donnersmarck". W 1853 roku na pograniczu Małego Zabrza i Zaborza powstała fabryka kotłów parowych H. Koetza, a w 2 lata później huta "Reden" wraz z koksownią. W 1855 roku Adolf Deichsel założył w Starym Zabrzu niewielki warsztat wytwarzający liny, który z czasem rozrósł się do rozmiarów sporej fabryki. W 1871 roku uruchomiono kopalnię "Guido". W 1860 roku Löbel Händler wybudował w Małym Zabrzu browar parowy, a w 1864 roku Heinrich Händler postawił młyn. Również w Małym Zabrzu w 1866 roku Wilhelm Eisner założył hutę szkła działającą do lat 70. XX wieku. W 1867 roku w Starym Zabrzu (przy obecnej ul. Torowej) powstała fabryka smarów przemysłowych Carla Sachsa. W 1868 roku wybudowano w Małym Zabrzu prywatną gazownię, która w 1871 roku przekształciła się w spółkę akcyjną.

Rozwój przemysłu powodował z kolei rozwój urbanistyczny Zabrza. W 1830 roku Pawłów Dolny i Pawłów Górny połączono w jedną gminę Pawłów. W pierwszej ćwiartce XIX wieku na zachód od Pawłowa powstała dzika kolonia składająca się z kilku niedużych domków. Zamieszkujący ją przyjezdni robotnicy nie cieszyli się najlepszą opinią, w związku z czym kolonia ta nazywała się przez dłuższy czas "Diebsdorf", czyli Wieś Złodziei. W 1839 roku na skutek zabiegów jej mieszkańców zmieniono jej nazwę na "Liebsdorf", czyli Wieś Miłości. W następnych latach kolonia ta utraciła samodzielność i została włączona do Pawłowa. W 1848 roku w Starym Zabrzu w rejonie obecnej ul. J. W Goethego powstała kolonia "Schüller", zaś w Małym Zabrzu stanęły pierwsze domy dla robotników kopalni "Concordia", które dały początek późniejszej "Sand Kolonie", czyli dzisiejszej "Zandce". W 1860 roku również w Starym Zabrzu, pomiędzy dzisiejszymi ulicami Mikulczycką i Jagiellońską powstała kolonia "Hochberg". W 1866 roku powstały jeszcze 2 inne kolonie, tym razem w Małym Zabrzu. Pomiędzy obecnymi ulicami K. Pułaskiego i Szczęść Boże utworzono kolonię "Kolejową", a wzdłuż ul. Z. Krasińskiego kolonię "Szpitalną".

Jeszcze w roku 1854 August Borsig wydzierżawił w Biskupicach pola górnicze "Gute Hedwig", "Bertha-Wunsch" i "Hedwigs-Wunsch", które dały początek późniejszej kopalni "Hedwigswunsch" (ostatnio "Jadwiga"). Obok niej wybudował duży zakład hutniczy z koksownią, a następnie kopalnię "Ludwigsglück", czyli "Szczęście Ludwika", Niedługo potem, w pobliżu tychże zakładów, jego syn Albert wybudował dużą kolonię nazwaną na część założyciela "Borsigwerk". W roku 1869 zapoczątkowano budowę 2 kolonii skarbowych na gruntach okręgu dworskiego Zaborze. Już w kwietniu tegoż roku pomiędzy Królewską Inspekcją Górniczą w Zabrzu a 26 pracownikami kopalni "Królowa Luiza" została podpisana umowa umożliwiająca górnikom nabycie parcel i wybudowanie na nich domów mieszkalnych. Jako lokalizacją pod zabudowę wyznaczono tereny wzdłuż Kronprinzenstrasse, na odcinku pomiędzy dzisiejszymi ulicami Jodłową i Mikołowską. Po drugiej, północnej stronie ul. Wolności ciągnęły się w tym czasie pola uprawne chłopów zaborskich. Wybudowanie tego osiedla dało początek Koloni A, należącej administracyjnie do Zaborza. Trzy lata wcześniej, w 1866 roku pruski górniczy urząd skarbowy nabył od rodziny Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca lasy leżące pomiędzy Kronprinzenstrasse a potokiem Czarniawka w Zaborzu. Po ich wycięciu rozpoczęto drążenie szybów na-zwanych "Porembaschacht 1" i "Porembaschacht 2", które dały początek kopalni "Królowa Luiza Wschód". W 1869 roku zarząd skarbowy podzielił teren położony na południe od kopalni na parcele, celem nieodpłatnego przekazania ich robotnikom pracującym przy kopaniu szybów, chcącym wybudować własne domy. Jeszcze w tym samym roku wzniesiono pierwsze domy przy obecnych ulicach Wiejskiej, W. Bogusławskiego i W. Wróblewskiego. W ciągu następnych 4 lat powstało 8 kolejnych ulic, a do roku 1890 jeszcze 6 następnych. Nową kolonię nazwano Kolonią B, ona również należała administracyjnie do Zaborza. Na początku lat 70. XIX wieku w Zaborzu powstała jeszcze jedna kolonia, nazwana Kolonią C. Wybudowano ją pomiędzy obecnymi ulicami 3 Maja, Kolejową i J. Rymera.