Moje Zabrze

Żydzi w Zabrzu - autor Dariusz Walerjański

"Nie wiedzieć, co się przed naszym urodzeniem działo, jest to być zawsze dziecięciem. Czym jest życie ludzkie, jeżeli pamięć dawnych wypadków nie łączy go z życiem poprzednich pokoleń"

Cyceron

Od XIX wieku Żydzi zabrzańscy byli największą na terenie miasta mniejszością etniczną, mimo, że uważali się za obywateli niemieckich od 1812 r., kiedy to przyznano im równe prawa uznając za tzw. krajowców. Cały wiek XIX - wiek epoki wilhelmińskiej tak samo jak dla innych, także dla Żydów zamieszkujący, Zabrze Śląsk był "złotym okresem rozwoju" na poziomie lokalnym i prowincjonalnym. Zabrzańscy Żydzi tworzyli zasadniczo wspólnotę otwartą i tolerancyjną. Początki funkcjonowania i rozwój gminy żydowskiej przypadają na okres Cesarstwa Niemieckiego, państwa charakteryzującego się brakiem religii panującej i wielowyznaniowością społeczeństwa. Wyznawcy judaizmu stanowili w tym państwie około 1 procenta populacji. W XIX wieku zabrzańska wspólnota wyznaniowa liczyła około 1000 osób. Podstawą prawną utworzenia i działania gminy żydowskiej była ustawa pruska z lipca 1847 r. nadająca gminom charakter samodzielnych korporacji publiczno-prawnych z nakazem posiadania własnych statutów zatwierdzonych przez władze polityczne. Przynależność mieszkańców pochodzenia żydowskiego do takiej publicznej korporacji była obowiązkowa i obarczona podatkami.

Pierwszym rabinem tutejszej gminy został w wieku 25 lat dr. Saul Kaatz, urodzony w 1870 r. w Swarzędzu, absolwent berlińskiego Seminarium Żydowsko-Teologicznego. Oprócz działalności religijnej rabin S.Kaatz od 1900 do 1907 r. pełnił funkcje nauczyciela religii żydowskiej w Gimnazjum Męskim w Zaborzu (obecnie III LO w Zabrzu). Był jednym z pierwszych nauczycieli religii żydowskiej w Prusach, który do nauczania historii biblijnej wprowadził elementy historii narodu izraelskiego, co stanowiło wielkie novum.

23 września 1888 r. w hotelu Schafers w Gliwicach, reprezentanci zabrzańskiej Gminy Żydowskiej przystępują do nowo powstałego Związku Gmin Synagogalnych Rejencji Opolskiej (Synagogen-Gemeinden Verbandes des Regierungsbezirks Oppeln). Głównym celem nowo powstałego związku była min. walka z antysemityzmem, nacisk na kształcenie członków społeczności żydowskiej, budowa sierocińców dla dzieci.

Dzięki podatkom i hojnym ofiarodawcom gmina mogła rozwijać różnorodną działalność kulturalno-społeczno-charytatywną na rzecz swych wyznawców i nie tylko. Przy gminie działało wiele organizacji i stowarzyszeń m.in.: Izraelskie Towarzystwo Śpiewacze, chór Concordia, Towarzystwo Gimnastyczne S.C. Hakoah, któremu przewodniczył aptekarz Alfred Rosenthal, loża Masońska Veritas Loge - przewodniczącym był dr A.Victor, Żydowski Związek Kobiet, którego honorową przewodniczącą była Berta Lewin z domu Luft, a wcześniej do roku 1911 r. rentier Michael Kaiser, Żydowski Związek Pogrzebowy i Opieki nad Chorymi, którego wieloletnim przewodniczącym był Isidor Lewin, oraz funkcje honorowego przewodniczącego pełnił jego założyciel Michael Kaiser, Związek Syjonistów w Niemczech, którego w 1912 r. przewodniczącym był Löbmann oraz Towarzystwo Zapomogowe mające swą siedzibę w Hotelu Schüllera. W roku 1921 z inicjatywy Raphaela Marcusa powstała Centrala dla Dobroczynności Żydowskiej mająca na celu udzielanie pomocy biednym, chorym oraz włóczęgom. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż członkowie gminy w latach 1891-1900 wspólnie z innymi śląskimi gminami włączyli się w akcje pomocy rosyjskim Żydom, zamieszkałym w tzw. "strefie osiedlenia się" w Rosji. Z w związku z falą pogromów do jakich tam dochodziło. Gmina zajęła się m.in dostarczaniem ubrań i koszernego pożywienia.

W 1904 r. rodzina i spadkobiercy jednego z najbogatszych Żydów w mieście Maxa Böhma, kupca, współzałożyciela zabrzańskiej gminy, członka sejmiku powiatowego, znanego ze swej filantropijnej działalności na Górnym Śląsku - zakłada dwie fundacje jego imienia, których głównym celem była pomoc biednym mieszkańcom gmin Małe Zabrze i Zaborze niezależnie od wyznawanej wiary. W sumie na ten cel przeznaczono 45 tys. marek. W lutym 1904 r. miesiąc po śmierci Maxa Böhma w imieniu swego ojca akt założycielski fundacji: MAX BÖHM STIFTUNG z kapitałem w wysokości 4000 marek podpisał Hugo Böhm. Zgodnie z paragrafem drugim fundacji procenty od kapitału mają być w rocznicę śmierci fundatora rozdzielone pomiędzy biednych mieszkańców gminy Małe Zabrze (Klein Zabrze) niezależnie od wyznawanej przez nich religii. Kapitał fundacji wyniósł 12000 tys. marek.

Wraz z rozwojem w XIX wieku zabrzańskiego przemysłu Żydzi przechodzą proces uprzemysłowienia i szybko stają się częścią wykształconej klasy średniej. Na terenie miasta inwestują swoje kapitały w budowę nowych przedsiębiorstw, firm wielobranżowych i sklepów. Również szybko się asymilowali i zintegrowali z kulturą kraju, w którym zamieszkiwali dając podwaliny i argumenty do dalszego rozwoju judaizmu reformowanego znanego na terenie Niemiec od końca lat 30-tych XIX w. za sprawą koncepcji rabina Abrahama Geigera (1810-1874) i Samuela Holdheimema.

Żydzi stanowili niewielką cząstkę zabrzańskiego społeczeństwa, lecz w życiu gospodarczym zajmowali ważną pozycję i wnieśli oni niemały wkład w jego rozwój. Jednymi z pierwszych, którzy zainwestowali w budowę przemysłu ciężkiego w 1855/56 r. zakładając Hutę "Redena" byli Silbergleit i Schlesinger. W 1866 r. Wilhelm Eisner buduje hutę szkła, gdzie oprócz zwykłych butelek produkowano szkło artystyczne i ozdobne w postaci lamp naftowych z kloszem. Wilhelm Eisner w 1880 r. zostaje za sumę 4,3 tys. marek rocznie dzierżawcą największego placu targowego nazywanego "wielkim targiem czwartkowym", znajdującego się dawniej przy dzisiejszych placach Krakowskim i Warszawskim w pobliżu dworca kolejowego. W 1867 r. Carls Sachs buduje przy obecnej ulicy Towarowej fabrykę smarów i tłuszczów przemysłowych działającą do wybuchu II wojny światowej.

Zabrzańscy Żydzi wnieśli niemały wkład w budowę i rozwój górnośląskiego browarnictwa lokując browary m.in. na terenie miasta Zabrze. Żydzi byli również jednymi z pierwszych właścicieli kilku zabrzańskich młynów. Zasadniczo większość przedsięwzięć Żydów zabrzańskich skupiła się wówczas wokół tworzenia i zakładania średnich zakładów produkcyjnych, rzemieślniczych i usługowych z uwzględnieniem różnych form handlowych. Wspomnijmy tylko najważniejsze sklepy, które zostały założone lub były prowadzone przez Żydów. W 1869 r. Salomon Lomnitz zostaje właścicielem najstarszej apteki przy dzisiejszej ulicy Dworcowej. W 1872 r. otwiera jej filię w Biskupicach. W 1876 r. otwarto w samym centrum Zabrza Hotel Silberfelda, w którym regularnie odbywały się koncerty muzyki klasycznej, uroczystości Purimowe, a także jak donosiły ówczesne ogłoszenia prasowe przyjmował przez dwie godziny weterynarz powiatowy Paszotta specjalizujący się tylko w leczeniu koni i bydła.

W 1879 r. Hotel Silberfelda zostaje zakupiony przez Juliusza Kochmanna, który w nim otwiera sklep z wybornymi likierami, winami węgierskimi, reńskimi i francuskimi. Z czasem otwiera tu także własną destylarnie parową i rozpoczyna produkcję win i likierów, za które uzyskał w 1896 i 1897 r. dwa złote medale na wystawach w Berlinie i Magdeburgu. Równocześnie z produkcją win utrzymuje hotel, który od 1899 r. otrzymuje nową nazwę Hotel Kochmanna stając się z czasem po wybudowaniu nowego budynku luksusowym hotelem.

Również w XIX w. naprzeciwko Hotelu Kochmanna znajdował się do 1934 r. hotel należący do Adolfa Schillera. Około 1899 r. Ferdynand Fleischer buduje na rogu dzisiejszych ulic Wolności i placu Dworcowego następny hotel. W II poł. XIX w. w centrum Zabrza funkcjonował, także Hotel Glaser prowadzony przez Hugo Glasera. W 1912 r. Löebel Cohn na parterze swej kamienicy przy ul. 3 Maja otwiera salon samochodowy. Również przy tej ulicy mieściła się jedna z najstarszych w mieście księgarni kupiona w październiku 1907 r. przez Dagoberta Kaisera będącego, także do maja 1919 r. wydawcą i redaktorem miejscowej gazety Zabrzer Anzeiger oraz wydawcą zabrzańskich pocztówek z widokami dzisiejszego miasta. Należy przypomnieć, że po utworzeniu, w marcu 1873 r. powiatu zabrzańskiego jego pierwsza siedziba przez prawie dwa lata mieściła się w domu kupca Maxa Leschnitzera, który znajdował się na rogu dzisiejszych ulic Wolności i Dworcowej. Główne nasilenie osadnictwa żydowskiego przypada na przełom wieków i początek XX wieku. W 1901 r. liczba Żydów zamieszkujących obszar powiatu Zabrze wynosiła ogółem 1165 osób. W 1905 po utworzeniu tzw. "Wielkiej Gminy Zabrze" liczba ta wzrosła do 1287 osób.(na 55.643 mieszkańców). W 1910 r. roku według spisu zamieszkiwało gminę Zabrzańską 1207 Żydów na 106 757 mieszkańców. W powiece Zabrzańskim w tym roku najwięcej zamieszkiwało Żydów w tzw. Małym i Starym Zabrzu (941 osób), Zaborzu (132 osób), a najmniej w Kończycach (3 osoby)

W latach 1914-1922 Żydzi zabrzańscy należeli do bogatszej warstwy społecznej miasta, realizując popularne wśród Żydów zachodnioeuropejskich Żydów hasło bycia Żydem w domu i synagodze, a Europejczykiem na ulicy. Nie wyróżniali się strojem ani wyglądem spośród innych mieszkańców miasta. Jedynie podczas porannej modlitwy wyróżniali się oni strojem, ubrani w modlitewny szal z frędzlami zwany tałesem oraz założonymi na głowie i przedramieniu skórzanymi pudełeczkami zwanymi filakterie (tefililim) z wersetami biblijnymi, które były widocznymi znakami wyznania mojżeszowego.

Tutejsi Żydzi brali udział w I wojnie światowej, służąc w armii i marynarce niemieckiej. Na polu walki zginęło 51 Żydów z gminy zabrzańskiej. W latach 1918-1921 tereny Śląska Opolskiego znalazły się w trudnej sytuacji społeczno-narodowo-politycznej. Plebiscyt, powstania zbrojne oraz ich konsekwencje graniczne wciągają zabrzańskich Żydów w wir walki polityczno narodowej, która spowodowała, że w niedzielę palmową 21 marca 1920 r. oddali swoje głosy za przynależnością Zabrza do Niemiec. Od 1 października 1922 r. Żydzi zabrzańscy stają się "obywatelami" nowo powstałego miasta Hindenburg O.S. na mocy decyzji rozporządzenia Pruskiego Rządu państwowego.

Podsumowując, przez ponad 230 lat od II połowy XVIII w. Żydzi mieszkali w tym mieście, tu była ich mała ojczyzna ich własna Jerozolima. Nie można przedstawić historii Zabrza bez dziejów Żydów zabrzańskich - Żydów z największej uprzemysłowionej wsi w Europie. Dziś pozostało po nich jedynie dziedzictwo materialne w postaci byłego budynku tzw. małej synagogi, szkoły żydowskiej oraz cmentarz, który obecnie jest jedynym miejscem świadczącym, że społeczność żydowska w tym mieście była.

Szukaj

Menu

Dobrze wiedzieć

Dobrze wiedzieć

Dobrze wiedzieć


Losowe zdjęcie

Dobrze wiedzieć


Zabrze moje miasto
Pomysł i realizacja: Ryszard Kipias, Dariusz Guz i Andrzej Dutkiewicz
KONTAKT