Ogólna charakterystyka województwa śląskiego

Geografia

Województwo śląskie to najbardziej uprzemysłowiony i zróżnicowany obszar Polski położony w południowej części kraju, w dorzeczu trzech największych polskich rzek: Wisły, Odry i Warty. Jak ilustruje Mapa 1 (strona 7), rzeźba terenu jest zróżnicowana i obejmuje: Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, Wyżynę Śląską, Wyżynę Woźnicko-Wieluńską, Wyżynę Przedborską, Kotlinę Oświęcimską, Kotlinę Orawską, Nizinę Śląską, Pogórze Karpackie i Beskid Zachodni . W skład województwa (po podziale administracyjnym z roku 1999) wchodzą dawne województwa: częstochowskie, katowickie i bielskie. Katowice pozostają stolicą województwa. Administracyjnie województwo śląskie tworzy 36 powiatów (19 grodzkich i 17 ziemskich). Graniczy z województwami: na zachodzie z opolskim, na północy z łódzkim, na północnym wschodzie ze świętokrzyskim i na wschodzie z małopolskim, a od południa z Republiką Czeską i Republiką Słowacką. Obejmuje obszar 12 331 km2, który stanowi 3,9% powierzchni kraju, czyniąc województwo jednym z najmniejszych w Polsce (mniejsze są tylko woj. świętokrzyskie i opolskie), choć występuje tu największa gęstość zaludnienia (393 osoby/km2).

Region podzielony jest na aglomeracje miejskie: bielską, częstochowską i rybnicką oraz katowicką (Górnośląski Okręg Przemysłowy - GOP). Aglomeracja katowicka zajmuje najbardziej zurbanizowane i zaludnione tereny województwa. W jej skład wchodzi obszar od Gliwic (na zachodzie) do Dąbrowy Górniczej (na wschodzie), od Tarnowskich Gór (na północy) po Tychy (na południu), zawierający 35 miast. Największe z nich to: Katowice, Sosnowiec, Gliwice, Bytom, Zabrze i Ruda Śląska [7, s. 9; 16; 27, s. 34]. Województwo śląskie charakteryzuje bogactwo zasobów surowców mineralnych. Występują tu złoża węgla kamiennego, cynku i ołowiu, rudy żelaza, sól kamienna, pokłady metanu, gazu ziemnego, złoża margli i wapieni. Dzięki tym surowcom nastąpiła koncentracja przemysłu i silna urbanizacja, które spowodowały istotne przeobrażenia krajobrazu. Nastąpiło, między innymi, znaczne zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego i wody, wylesienie centralnej części województwa, skażenie gleb i liczne deformacje terenów. Jednak, jak twierdzą autorzy opracowania "Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000 - 2020" - "stan środowiska województwa śląskiego w ostatnim dziesięcioleciu uległ zdecydowanej poprawie", a pomimo przemysłowego charakteru znacznej części obszaru województwa, nadal występuje tu wiele terenów o walorach turystycznych [16; 2, s. 227; 7, s. 9].

Mapa 1
Regiony fizycznogeograficzne woj. śląskiego

Źródło: na podstawie [2, s. 235]

Rys historyczny

Dzieje i charakter Śląska wyznaczają między innymi cezury wojen toczonych na jego terenach. Przez dwanaście stuleci - od końca IX wieku, kiedy to plemiona śląskie dostały się pod panowanie Państwa Wielkomorawskiego, poprzez rządy kolejno: Czech, Polski, ponownie Czech, Austrii, Prus i Niemiec, Polski, a następnie Niemiec - aż po wyzwolenie przez Rosjan (i uzależnienie "ziem odzyskanych" od kolejnego państwa) - na ziemiach śląskich przemieszały się różne narodowości. Idee, różnorodne tradycje, zwyczaje uczyniły z tej krainy bardzo bogaty obszar. Po trzech powstaniach śląskich (1919, 1920, 1921 r.), które były wyrazem konfliktów narodowościowych i plebiscycie, w którym około 40 % ludności wyraziło chęć przyłączenia Śląska do Polski, Polska odzyskała 30% ziem. Pozostałe miasta śląska do 1945 roku były miastami III Rzeszy (w tym Zabrze). Przez ponad pięć lat okupacji podczas II wojny światowej Niemcy zabijali na Śląsku działaczy politycznych, księży, nauczycieli, powstańców i zwykłych ludzi oraz wywozili dobra kultury materialnej. Po odzyskaniu niepodległości ich dzieła dokończyli Rosjanie, wywożąc pod pretekstem "wyzwalania" całe fabryki. Internowano ludzi do pracy w ZSRR. Później, mimo że władza komunistyczna niszczyła tradycje regionalne, a propaganda określała Górnoślązaków mianem "roboli", odbudowywano potencjał przemysłowy GOP-u. Kolejne ważne wydarzenia dotyczyły rozwoju ruchu społecznego "Solidarności", którego działania doprowadziły po stanie wojennym do pierwszych wolnych wyborów (4 czerwca 1989 r.) [3, s. 7 - 16; 7, s. 102 - 103].

Studiując literaturę dotyczącą historii Górnego Śląska odnosi się wrażenie, że skomplikowana przeszłość i częste zmiany o dużym znaczeniu wpłynęły na ten obszar nadając mu swoisty charakter, któremu najbardziej odpowiadają określenia takie jak: dynamika, wielość, różnorodność. Nie można nie zauważyć, że na tę wielość składają się mniejsze elementy, wydawałoby się - mniej złożone. Zabrze - jako ten mniejszy element - ze swoją skomplikowaną historią także przyczynia się znacząco do tworzenia wyobrażeń o całości. Losy tego miasta, naznaczone silnym akcentem niemieckim i kulturą górniczą, zostaną dokładniej opisane w następnych rozdziałach.

Gospodarka i komunikacja

Gospodarka i komunikacja według autorów cytowanej już wcześniej strategii rozwoju województwa, region śląska określany jest jako jeden z najsilniejszych gospodarczo. Wytwarza się tu 13,7% Produktu Krajowego Brutto (PKB), co daje drugie miejsce w kraju po województwie mazowieckim (20,4%). Produkt Krajowy Brutto jest wyższy od średniej krajowej (20,4 tys. zł), na 1 mieszkańca wynosi 22,6 tys. zł. Jest to interpretowane jako efekt dynamicznej działalności skupiającego się tutaj przemysłu oraz rozwoju sektora prywatnego i usług. Na terenie województwa zlokalizowanych jest 38 czynnych kopalń węgla kamiennego, 25 hut i zakładów hutniczych, 43 elektrownie i elektrociepłownie. Po górnictwie węgla kamiennego najważniejszą branżą pozostaje hutnictwo. Te dwie branże przemysłu podlegają głębokim procesom restrukturyzacji. Jej efektem są zmiany formy własności i struktury zarządzania.

Restrukturyzacja całej gospodarki pozwoliła zmniejszyć zatrudnienie w górnictwie, poprawić efektywność kopalń oraz umożliwić rozwój nowych dziedzin: elektroniki, przemysłu samochodowego, czy przetwórstwa spożywczego. Na bazie przemysłu wydobywczego rozwinął się przemysł maszynowy, dysponujący doświadczoną kadrą pracowniczą. Coraz większe znaczenie nabierać zaczynają takie gałęzie przemysłu jak informatyka, branża samochodowa, przemysł spożywczy i turystyka.

Województwo śląskie należy do największych w kraju ośrodków naukowych. Jak podają autorzy strategii - potencjał akademickiej kadry to 19,1% kadry krajowej. Działa tutaj wiele największych uczelni państwowych, między innymi: Uniwersytet Śląski w Katowicach, Politechnika Śląska w Gliwicach z filiami w Katowicach i Zabrzu, Śląska Akademia Medyczna w Katowicach, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Politechnika Częstochowska, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, czy Akademia Jana Długosza w Częstochowie [16; 7, s. 127 - 137].

W województwie śląskim panują bardzo dobre warunki komunikacyjne. Międzynarodowy port lotniczy w Pyrzowicach umożliwia bezpośrednie połączenia z Warszawą, Londynem, Paryżem, Mediolanem, Frankfurtem, Sztokholmem, Liverpoolem, Dortmundem, Düsseldorfem, Mediolanem i Rzymem. Równie sprawnie działają połączenia kolejowe Intercity na trasach do Hamburga, Berlina, Budapesztu, Pragi, Warszawy. Do województwa śląskiego można dotrzeć Autostradą A4 (od przejścia granicznego z Niemcami przez Wrocław, Opole do Katowic), drogą E67 z Pragi (przez przejście graniczne w Jakuszycach/Herrachovie), także drogą E75 przez Cieszyn, drogą E40 z przejścia granicznego w Medyce (od wschodu), a Autostradą A4 z Krakowa. W przyszłości powstanie Autostrada A1 łącząca Śląsk z północą i południem kraju [25].

Na terenie województwa znajduje się 41,2-kilometrowy Kanał Gliwicki, który łączy port w Gliwicach z rzeką Odrą. Można nim dopłynąć do portu Szczecin-Świnoujście, uzyskując dostęp do Morza Bałtyckiego. Rozbudowana sieć drogowa i kolejowa oraz rozwijający się transport lotniczy dają województwu śląskiemu silną pozycję w skali całego kraju, a jednocześnie stanową ogromną szansę dla rozwoju tego regionu [16].1.4.

Turystyka

Przez stulecia na terenach obecnego województwa śląskiego mieszały się wpływy polskie, niemieckie i czeskie. Bogactwo kulturowe to zasługa dorobku narodów zamieszkujących tę ziemię - rdzennych Ślązaków, mieszkańców Zagłębia, górali oraz ludności napływowej z całej Polski [24]. Dzięki wieloletnim staraniom różnych grup społecznych i osób istnieją w województwie obiekty kulturalne takie jak: 38 muzeów, 24 teatry, izby regionalne i galerie sztuki.

Duże znaczenie ma kultywowanie sztuki ludowej poprzez organizowanie koncertów ludowych zespołów pieśni i tańca, czy wystaw twórców rzemiosła artystycznego. Odbywa się tutaj wiele imprez kulturalnych: Rawa Blues Festival, Tydzień Kultury Beskidzkiej, Metalmania, Śląska Jesień Gitarowa, Gaude Mater - Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej, Gaude Fest - Festiwal Twórczości Religijnej i Festiwal Sztuki Filmowej - Era Nowe Horyzonty [24; 25].

Na atrakcyjność turystyczną regionu, poza kulturotwórczą rolą ludności, mają wpływ wysokie walory krajoznawcze i wypoczynkowe. Do głównych atrakcji turystycznych województwa można zaliczyć [25; 7, s. 200 - 205]:

- ośrodek turystyki pielgrzymkowej - klasztor ojców Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie (ok. 5 mln pielgrzymów rocznie),

- ruiny warowni i zamków obronnych na Szlaku Orlich Gniazd rozmieszczone na malowniczych terenach Jury Krakowsko-Częstochowskiej (dobre warunki dla turystyki kwalifikowanej),

- Beskidy - Szczyrk, Wisła, Ustroń, Korbielów i Istebna (około 200 km tras narciarskich, ponad 2 tysiące km pieszych i rowerowych szlaków turystycznych),

- Szlak Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego (obejmuje pętle: częstochowską, gliwicką, rybnicką, pszczyńską oraz beskidzką, około 100 zabytków architektury drewnianej - kościółki, kaplice, przydrożne krzyże, budynki mieszkalne i gospodarcze),

- ośrodki sportów wodnych nad sztucznymi zbiornikami wodnymi (m.in. Pogoria I i Pogoria III w Dąbrowie Górniczej, zbiorniki w Pławniowicach, Przeczycach, Rybniku),

- ośrodki jazdy konnej (Ochaby, Zbrosławice, Korbielów, Brenna),

- uzdrowiska (Goczałkowice Zdrój, Ustroń, Repty Śląskie).

Tworzony obecnie Szlak Zabytków Techniki, który obejmuje m.in.: Browary Książęce w Tychach, Dolomity Sportowa Dolina (sztuczny stok narciarski utworzony na hałdzie pokopalnianej), Muzeum Górnictwa Węglowego, Skansen Górniczy "Królowa Luiza", Skansen Górnictwa Podziemnego "Guido" w Zabrzu, Sztolnię Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach czy Muzeum Produkcji Zapałek w Częstochowie [26] oraz coraz częściej wymieniany w literaturze park krajobrazowy ziemi rybnicko-raciborskiej "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich" mają szansę stać się kolejnymi "głównymi" atrakcjami regionu i - odpowiednio promowane - przyciągnąć turystów z kraju i zza granicy.Stan środowiska naturalnego w dużym stopniu zróżnicowany jest w granicach samego województwa. Obok terenów zdegradowanych i zdewastowanych występują tu również obszary rekreacyjne i miejsca bogactwa przyrodniczego [16].

Tereny zielone stanowią około 32% powierzchni województwa. Formy ochrony przyrody na jego terenie to m.in.: Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego (osiem parków krajobrazowych) i 60 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni ok. 3440 ha.W województwie śląskim dostępnych jest ponad 30 tysięcy miejsc noclegowych oraz 2 tysiące miejsc wypoczynkowych dla dzieci i młodzieży. Według autorów cytowanej kilkukrotnie strategii województwo należy do czołówki z 26 hotelami trzygwiazdkowymi,a atutem bazy noclegowej Beskidu jest wykorzystanie 80% miejsc noclegowych przez cały rok [25].

Wniosek jaki nasuwa się po przeprowadzeniu powyższej charakterystyki, wydaje się być oczywisty: województwo śląskie dysponuje olbrzymim potencjałem turystycznym, w który warto inwestować. Istotne stają się więc działania na rzecz różnicowania produktów turystycznych w sferze lokalnej, po to, aby mogły być zauważone przez docelowe grupy odbiorców. W nawiązaniu do tematu niniejszej pracy, znaczenia nabiera fakt, że Zabrze - jako jedno z miast województwa - posiada obiekty i cechy wyjątkowe w skali kraju (jedyne Muzeum Węgla w Polsce, najstarsza działająca elektrownia) i ma szanse stworzyć atrakcyjny produkt, który przyniesie miastu i województwu wiele korzyści. Być może najważniejszą z nich będzie zmiana wizerunku miasta postrzeganego od wielu lat przez pryzmat przemysłu i degradacji środowiska oraz "pustyni kulturalnej", na miasto przyjazne i otwarte dla wszystkich, które dysponuje dobrze przygotowaną ofertą nie tylko turystyczną. Obecnie można usłyszeć lub przeczytać hasło "Zabrze - miastem turystycznej szansy".
To, co ma stanowić tę szansę zostanie opisane w następnym rozdziale.

autor - Izabela Latos