Zabrzańskie porta

Architektura Zabrza

Architektura to sztuka budowania, sztuka porządkowania przestrzeni. Ona nas otacza i towarzyszy w codziennym życiu, to trwały ślad naszej przeszłości. Ale architektura to nie tylko samo budownictwo i konstrukcja. Na sztukę budowania składają się także elementy nazywane małą architekturą, w postaci różnego rodzaju detali - płaskorzeźb, ozdób, dekoracyjnych elewacji, które nadają cechy charakterystyczne, a często określają "kostium", styl w jakich dana budowla została wybudowana. Jednym z takich najstarszych elementów wykończenia architektury są drzwi. Zwykłe, proste i te o charakterze reprezentacyjnym, prowadzą do budynków użyteczności publicznej - sądu, poczty, hotelu, szkoły, ratusza lub kamienicy mieszczańskiej.

Drzwi towarzyszą człowiekowi od czasów starożytnych. Służą do zamknięcia pewnej przestrzeni, by czuć się w niej bezpiecznie. Najstarsze wzmianki o nich pochodzą z okresu starożytnego Egiptu. Od wieków konstrukcja i wygląd drzwi nie zmieniły się. W mieszkaniach rzymskich drzwi były używane w wyjątkowych wypadkach, gdyż najczęściej otwory wejściowe zasłaniano tkaninami. Każda epoka historyczna wytworzyła swój charakterystyczny styl, który także był widoczny na drzwiach. Od prymitywnych ram obitych deskami przymocowanymi za pomocą kołków, gotyckich drzwi opierzanych z charakterystycznymi kratami, niekiedy wzmocnionych krzyżującymi się pasami żelaza, stosowanych w XIV, XV w., poprzez pięknie zdobione drzwi ciesielskie płycinowe okresu renesansu lub baroku, obijane blachami i pasami.

Drzwi posiadają także wymowę symboliczną. Oznaczają przejście przez coś. Z punktu widzenia psychoanalizy to symbol żeński. Drzwi często wyznaczają granicę między sferą sacrum a profanum. Oznaczają przejście z jednego etapu życia do kolejnego. Ta symbolika drzwi, przejścia ze świata profanum do świata sacrum, najbardziej widoczna jest w zabrzańskich kościołach.

Zabrze moje miasto - Marian Jędrzejczak

Zachowane na terenie Zabrza zabytkowe drzwi zewnętrzne jak i wewnętrzne pochodzą głównie z końca II poło XIX (1888-98) i XX W. Ich charakter często nawiązuje do stylu w jakim wybudowano kamienicę. Często są ważnym elementem wystroju kamienicy i posiadają te same elementy zdobnicze, które znajdziemy na elewacji budynku. Najstarsze zabrzańskie drzwi nie zachowały się do dnia dzisiejszego, ale na pewno znajdowały się w zabrzańskich XIV- i XVI wiecznych drewnianych kościołach w Zabrzu, Biskupicach i Mikulczycach. Również reprezentacyjne drzwi wejściowe, ujęte prawdopodobnie w odpowiednią oprawę w postaci kamiennego portalu, posiadał zabrzański zamek. Najstarsze zachowane drzwi drewniane z terenu naszego miasta pochodzą z I poł. XVI w. z kościoła św. Andrzeja i znajdują się w zbiorach Muzeum Miejskiego w Zabrzu.

Wszystkie zabrzańskie drzwi wejściowe wykonane są z drewna krajowego i kolorowego drewna zagranicznego. Możemy je podzielić na dwa podstawowe typy pod względem konstrukcyjnym: drzwi jedno- i dwuskrzydłowe ramowo płycinowe. Te ostatnie są najczęściej stosowaną konstrukcją na terenie naszego miasta. Są to drzwi podzielone na dwa jednakowe, prostokątne skrzydła. Sztywna, prostokątna rama, często obwiedziona profilowanymi listwami, wypełniona jest dowolnego kształtu płycinami, z dolną mniejszą. Od strony ulicy drzwi często były zdobione bogato rzeźbionymi drewnianymi oprawami, czasami w postaci krzyży maltańskich, często w górnej partii w połączeniu z elementami metalowymi nawiązującymi do stylistyki neoromańskiej w postaci "gałązek". Szczególnie w XIX i na początku XX w. płaszczyznę zewnętrzną zdobiono delikatnym reliefowym wzorem z motywami geometrycznymi lub roślinnymi, jak przykładowo przy ul. Barbary 2. Z początkiem XX w., w okresie secesji i modernizmu, na drzwiach pojawia się stylistyka zaokrąglonych falistych linii oraz swoista symetria. Są to najczęściej drzwi jednoskrzydłowe lub drzwi klepkowe. Wiele z zabrzańskich , drzwi jest zdobionych inicjałami właściciela kamienicy.

Zabrze moje miasto - Marian Jędrzejczak

O urodzie drzwi decydują zwłaszcza zdobienia oraz usytuowanie w polach płycin przeszkleń o różnych kształtach, wypełnionych czasami witrażami. Niektóre z drzwi posiadają tzw. naświetle, kiedy górna część nad drzwiami lub bramą wejściową posiada przeszklony otwór służący do przepuszczania światła. Najstarsze zachowane "in situ" zabrzańskie drzwi z końca I pał. XIX w. nawiązują swoim kształtem do wzorów neoklasycystycznych. Proste, klasyczne formy prostokątów. Drzwi z końca XIX w. utrzymane są w stylu historyzującym lub neorenesansowym. Pięknym tego przykładem są masywne, ciężkie, eleganckie a zarazem reprezentacyjne drzwi wejściowe do Muzeum Miejskiego w Zabrzu. Aby drzwi dobrze się prezentowały posiadają często ozdobne ościeże, okalające zewnętrzny otwór wejściowy lub sąujęte w formie eklektycznego'" ozdobnego portalu, jak np. drzwi wejściowe do sądu, do kamienicy przy ul Wolności 449 na Zaborzu oraz przy Bohaterów Warszawskich nr 4, czy drzwi wejściowe do kościoła św. Anny lub do Szkoły Podstawowej nr 2 przy ul. Cmentarnej.

Warto także wspomnieć o drzwiach znajdujących się wewnątrz dawnych kamienic czynszowych, tzw. drzwiach kurtynowych. Była to konstrukcja drewniana zamykająca całą szerokość korytarza, składająca się z szerokich, wysokich drzwi i górnego świetlika lub posiadająca boczne świetliki wypełnione szlifowanym szkłem. Drzwi takie również posiadały bogatą formę dekoracyjną poszczególnych płycin. W niektórych reprezentacyjnych mieszkaniach z końca XIX w. zachowały się jeszcze wewnętrzne drzwi typu porte-fenetre, czyli "drzwi-okno", z dużą, podzieloną na mniejsze części płaszczyzną przeszkleń. Jak wynika z moich obserwacji, w niewielu zabrzańskich kamienicach możemy jeszcze zobaczyć wymienione wyżej typy drzwi. Na pewno zachowały się w budynkach przy ulicy 3 Maja, Lutra, Sienkiewicza i Jagiellońskiej.

Dziś zwykle zastępujemy te stare, często zamalowane kilkoma warstwami farb, solidne i piękne drzwi nowymi, prostymi w swej stylistyce, antywłamaniowymi. Zanim to jednak zrobimy, warto się nad tym zastanowić - może lepiej zainwestować w odrestaurowanie tych starych, pierwotnych?

Idąc zabrzańskimi ulicami, szczególnie tymi reprezentacyjnymi, jak Wolności lub 3 Maja, zwrócić należy uwagę na te "zamknięte lub otwarte", solidne dzieła sztuki rzemieślniczej, często wykonywane na indywidualne zamówienie. Ktoś powie, że drzwi to tylko drobiazg przy całej budowli, ale z takich drobiazgów powstaje prawdziwy "obraz rzeczy".

A tak na marginesie - zbliża się termin wyburzeń kamienic przy ul. Wolności w Zaborzu. Niektóre z nich posiadają bardzo piękne i kunsztownie wykonane XIX- i XX-wieczne drzwi. Warto by o nich pomyśleć zanim zrobią to złomiarze, traktując je nie jako obiekt sztuki ciesielskiej, lecz jako "opał" do pieca. Można je uratować i wyeksponować w formie tzw. miejskiego lapidarium.

Tekst - Dariusz Walerjański
Nasze Zabrze samorządowe nr 3/2005

Szukaj

Menu

Dobrze wiedzieć

Wirtualne muzeum


Losowe zdjęcie