Dominium Stolarzowice i stolarzowickie folwarki

Nie jest rzeczą jasną, kiedy i w jakich okolicznościach folwark ten powstał. Według Rudolfa Kostorza pierwsza wzmianka o nim pochodzi z drugiej połowy XVIII w. miał on wówczas należeć do rodziny von Tieschowitz, właścicieli Rokitnicy. Tym samym stanowiłby on fragment dóbr rokitnickich. Jednakże źródła, na jakie powołał się Kostorz, w żadnym razie nie pozwalają na takie stwierdzenie. Ani bowiem mapa z końca XIX w. ani leksykon Triesta z 1865 r. nie zawierają przytaczanych przez Kostorza informacji [KOSTORZ, 1994, s. 9]. Jego hipotezy wszakże nie da się zupełnie odrzucić. Wedle późnego planu Helenenhofu (z lat trzydziestych XX w.), miejsce, gdzie niegdyś znajdowały się zabudowania folwarczne, położone było na gruntach Rokitnicy, co może przemawiać za pierwotnym związkiem folwarku z tą gminą. Na początku XIX w. w skład majątku rycerskiego Rokitnica wchodziły dwa folwarki: jeden zapewne we wschodniej części wsi, związanej z parafią w Miechowicach i leżącej w powiecie bytomskim, drugi w części zachodniej, przynależnej do parafii w Wieszowie i powiatu toszecko-gliwickiego [WEIGEL, 1804, s. 158,244; por. także ZIMMERMANN, 1783, s. 239; LEONHARDI, 1793, s. 206].Kilka dziesięcioleci później w źródłach wzmiankowana jest obecność już tylko jednego folwarku [KNIE, 1830, s. 637; KNIE, 1845, s. 553; PERLICK, 1926, s. 74].

Zdaniem Alfonsa Perlicka był to właściwy majątek rokitnicki, którego zabudowania zlokalizowane były na niewielkim wzniesieniu po wschodniej stronie Potoku Rokitnickiego. Być może jednak folwarkiem tym był Augustenhof, leżący w południowo-zachodniej części wsi, blisko Grzybowic, który swoją nazwę wziął od zarządcy rokitnickiego dominium, Augusta Weinschenka (po 1945 r. zmieniono nazwę na Augustynów, znajdowała się tam ferma kurza) [PERLICK, 1919, s. 7; GOLLOR, 1924, s. 148; PIERSZALIK, 2000, s. 42, 44]. Niewykluczone, że drugi zmienił właściciela i włączony został do majątku stolarzowickiego, co miałoby miejsce przed ok. 1850 r. To jednak tylko hipoteza. Liczba folwarków zmieniała się bowiem nie tylko w drodze kupna sprzedaży, ale i np. poprzez scalenie kilku w jeden czy po prostu likwidację. Niewykluczone więc, że jeden folwark rokitnicki połączony został z drugim, po tym jak w 1817 r. obie części wsi zjednoczono, bądź też folwark ten uległ zanikowi. Z całą pewnością można natomiast stwierdzić, że Helenenhof pojawił się w ramach majątku stolarzowickiego między drugim a piątym dziesięcioleciem XIX w.

Wedle danych z 1620 r. w Stolarzowicach był tylko jeden folwark. Dopiero w 1743 r. pojawiła się wzmianka o kolejnym, co wiązać można z podziałami wsi między spadkobierców jej właściciela, Davida Stillarskiego von Czent sen., jakie miały miejsce pod koniec XVII stulecia [lGALFFY IGALY, 1974/1979, s. 237-238]. Wieś rozparcelowano wówczas na cztery działy rodzinne, czego późniejszym skutkiem był utrzymujący się do 1779 r. podział na dwie części, dolną i górną (Nieder - i Ober - Stylarzowitz). Wspomniany drugi folwark powstał zapewne na bazie jednej z owych cząstek wsi. Jeszcze w latach osiemdziesiątych XVIII w., gdy Stolarzowice zjednoczone zostały w ręku barona Mathiasa von Wilczek, istniały tylko dwa folwarki. Według danych statystycznych z 1797 r. folwarki były już trzy, tyle też odnotowano w latach 1819, 1829 i 1840, a więc w okresie, kiedy właścicielami Stolarzowic byli przedstawiciele rodziny von Stockmans. W 1840 r. w posiadanie wsi weszli, wspomniani na początku, świerklanieccy Donnersmarckowie, których własnością majątek ten pozostał do 1945 r., choć od 1926 r. już tylko w części. W połowie XIX w. w źródłach pojawiają się aż cztery stolarzowickie folwarki: Zamkowy, Dulniok, Paschinski oraz Helenenhof. Łącznie majątek stolarzowicki Donnersmarcków liczył wówczas ponad 880 ha powierzchni. Natomiast w ostatniej ćwierci tego wieku zaobserwować można proces odwrotny: liczba folwarków zmniejszała się, aż do lat dziewięćdziesiatych XIX w., gdy pozostał tylko jeden - Helenenhof [ZIMMERMANN, 1783, s. 71; UEBERSICHT, 1819, s. 222/223; TRIEST, 1865, s. 394; GL, 1887, s. 386-387; SGA-B, 1894, s. 461; PERlICK, 1925, s. 178; PERlICK, 1926, s. 74; SCHWIEDER, 1926, s. 92; ROSENBAUM, 2002, s. 18, 199].

Spośród stolarzowickich folwarków najstarszym był bodaj Zamkowy, czyli SchloBvorwerk. To zapewne on wzmiankowany w 1620 r. Z dużym prawdopodobieństwem jego centrum utożsamiać można z obszarem tzw. Dworu (Dominium), położonym przy polnej drodze wiodącej w kierunku Górnik (w 1926 r. przekształconej w ulicę o asfaltowej nawierzchni, ob. ul. Suchogórska), ku szosie tarnogórsko-gliwickiej. W Dominium znajdował się później zarząd całego majątku rycerskiego Stolarzowice. Do dziś zachowały się tam pozostałości XIX-wiecznego pałacyku oraz spichlerza. Z czasem na terenie tym powstał kompleks zabudowań gospodarczych - kuźnia, obszerne budynki dla służby, duże spichlerze, stajnie, obory oraz, na początku XX w., niewielka kolonia dla robotników rolnych, złożona z trzech półpiętrowych budynków na planie prostokąta o elewacji z elementami fachwerku (przy ob. ul. Przyjemnej). Po 1945 r. Dominium stało się siedzibą stolarzowickiego PGR-u[TRIEST, 1865, s. 394; Z DZIEJÓW DZIELNIC BYTOMIA, 1991, s. 211-212, 31O-313].

W dalszej kolejności powstał folwark Paschinski, przy okazji wspomnianego podziału wsi. Zlokalizowany był on na przeciwległym krańcu wsi, przy drodze do Dąbrowy Miejskiej, jego nazwę wiązać należy z obecnością w Stolarzowicach szlacheckiego rodu von Paczenskich. W 1715 r. Carl Rudolf von Paczenski, pan na Paczynie, występował jako arendator części Stolarzowic, co nastąpiło, jak można mniemać, dzięki małżeństwu zawartemu w tymże roku z przedstawicielką rodziny Stillarski von Czent, Susanną. Około 1726 r. ćwierć wsi przypadła innemu reprezentantowi Paczenskich, Josefowi Ferdinandowi, który przed 1702 r. pojął za żonę Evę Mariannę Stillarski von Czent. Trudno sprecyzować, jak długo cząstka wsi pozostawała w posiadaniu tej familii. Prawdopodobnie po 1756 r. odsprzedano ją von Ziemietzkiemu, by ostatecznie, w 1779 r., razem z pozostałymi trzema ćwiartkami wsi, stać się własnością Mathiasa von Wilczek. Ponieważ Paczeńscy mieszkali w swojej części Stolarzowic (jak wynika z ksiąg metrykalnych parafii Św. Mikołaja w Reptach), należy założyć, że istniała tam ich rezydencja, zapewne niewielki dworek. Po połączeniu wsi w ręku von Wilczka, dawna posiadłość Paczenskich zachowała resztki odrębności, przyjmując strukturę folwarku. W drugiej połowie XIX w. Paschinski przestał być folwarkiem, natomiast jedno z jego zabudowań stało się siedzibą leśniczego, którą jest zresztą do dzisiaj. W owym "Leśnictwie Paschinski", jak odnotowywano je w źródłach, w jednym budynku mieszkalnym przebywało w 1885 r. 25, dziesięć lat później 13, a w 1905 r. już tylko 5 osób [TRIEST, 1865, s. 394; IGIDFY IGMY, 1974/1979, s. 238-241; GL, 1887, s. 386-387; GL, 1898, s. 392393; GL, 1908, s. 358-359J.

Trzecim z kolei folwarkiem był Dulniok, zwany również Niederhof, tj. Dolny Dwór. Jego powstanie przypada na okres między 1780 a 1797 r., za jego twórcę można więc uważać przedsiębiorczego barona von Wilczek. Dulniok założony został w niewielkiej odległości od folwarku Zamkowego, w kierunku południowym, w stronę Rokitnicy. Od zamkowego wiodła do niego ścieżka, którą w połowie XIX w. przedłużono do szosy tarnogórsko-gliwickiej i przekształcono w główną arterię komunikacyjną, łączącą Stolarzowice z Górnikami. Jest to obecna ul. Przyjemna. Zabudowania Dulnioka znajdowały się po lewej stronie ulicy, idąc od Stolarzowic, niedaleko wylotu polnej ścieżki z Górnik (przedłużenia ul. Pokoju). Na Dulniok składały się trzy budynki, jeden duży i dwa mniejszych rozmiarów. Jeden z tych obiektów, zwany Zameczkiem (SchloBchen), pełnił funkcje mieszkalne, a po dokonanej w latach 1857-1858 adaptacji przez pewien czas służył jako lokal szkolny dla Stolarzowic i Górnik. Także ten folwark zatracił w drugiej połowie XIX w. swój charakter, a jego powierzchnię włączono w stolarzowieki obszar dworski. Późniejsze pastwisko KopIe (niem. Koppel stado bydła) znajdowało się być może na obszarze tego folwarku. Budynki z czasem uległy likwidacji i dziś nie ma po nich śladu [TRIEST, 1865, s. 394; ROSENBAUM, 2002, s. 84-85, 122; KRZYŻ, 2004]

Informacje dotyczące oś. Helenka, pochodzą z książki pt. "Helenka"
autor - Sebastian Rosenbaum