Zabrze - podstawowe informacje

Położenie i krajobraz

Długość geograficzna wschodnia od 18o 43' 57" do 18o 51' 41" i szerokość geograficzna północna od 50o 14' 46" do 50o 23' 04" to współrzędne geograficzne, które sytuują Zabrze w zachodniej części województwa śląskiego [11; 5, s. 4]. Jak wynika z mapy, Zabrze położone jest w centralnej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Położenie Zabrza
Źródło: na podstawie [2, s. 235]

Jest to mezoregion, który obejmuje tereny silnie przekształcone przez człowieka na skutek działalności przemysłowej [2, s. 235; 3, s. 10; 10]. Jego centralną część stanowi nieckowate zagłębienie - "zapadlisko górnośląskie" [7, s. 14] - utworzone ze skał paleozoicznych, tzw. "karbonu produktywnego", czyli warstw zawierających pokłady węgla kamiennego [1, s. 377; 2, s. 235; 6, s. 137].

Od XVIII wieku trwała intensywna eksploatacja złóż tego surowca, która spowodowała ogromne zmiany środowiska przyrodniczego, związane ze szkodami górniczymi. Tereny konurbacji górnośląskiej, a więc i Zabrza uległy silnej degradacji ekologicznej. W krajobrazie odznaczają się charakterystyczne wzniesienia hałd i powstałe w wyniku tąpnięć zapadliska [1, s. 378 - 379]. Do przemysłowego charakteru miasta nawiązuje herb Zabrza, w którym elementami głównymi są trzy ceglane wieże z blankami oraz koło zębate.

Herb Zabrza
Źródło: [19]

Zabrze położone jest w obrębie Wyżyny Śląskiej i Kotliny Raciborskiej. Północną część miasta obejmuje Płaskowyż Bytomski, stanowiący zachodni fragment Wyżyny Śląskiej, natomiast południowa część leży na obszarze Działów Gliwickich, podstawowej części Kotliny Raciborskiej. Najwyżej usytuowane wzniesienia osiągają wysokość do 300 m n.p.m. i ciągną się wzdłuż wschodniej granicy Zabrza, natomiast najniżej położone - południowe i środkowe tereny miasta leżą na wysokości 225 m n.p.m. [11]. W promieniu około 600 km od Zabrza znajdują się stolice państw europejskich: Berlin, Bratysława, Budapeszt, Praga, Warszawa i Wiedeń.

Zabrze jest miastem na prawach powiatu. Na północnym wschodzie graniczy z Bytomiem, na wschodzie z Rudą Śląską, na południu z gminą Gierałtowice (powiat gliwicki), na zachodzie z Gliwicami, a na północnym zachodzie z gminą Zbrosławice (powiat tarnogórski). Terytorium miasta obejmujące powierzchnię 80,43 km², podzielone jest na 15 dzielnic lub osiedli, z których największymi dzielnicami są Śródmieście, Makoszowy, i Mikulczyce. Obecny podział miasta na dzielnice i osiedla, które powstawały także w XX wieku przedstawia rysunek.

Dzielnice

1. Biskupice
2. Grzybowice
3. Helenka
4. Kończyce
5. Maciejów
6. Makoszowy
7. Mikulczyce
8. Os. Janek
9. Os. Kopernika
10. Os. M. Curie-Skłodowskiej
11. Os. Młodego Górnika
12. Pawłów
13. Rokitnica
14. Śródmieście
15. Zaborze

Źródło: opracowanie na podstawie: [12]

Tło historyczne

Zabrze przedstawiane przez jego badaczy i autorów opracowań o historii miasta - P. Hnatyszyna, czy też P. Nadolskiego, zaczyna intensywnie rozwijać się w momencie odkrycia w roku 1790 złóż węgla kamiennego. W ten sposób dalszy rozwój historyczny miasta nierozerwalnie będzie się wiązał z przemysłem. Wcześniej jednak warto wspomnieć o średniowiecznym rodowodzie osad i wsi, które potem przekształciły się w dzielnice Zabrza. Tereny te wchodziły w skład "dóbr ujazdowskich" przynależnych biskupowi wrocławskiemu. W tzw. "Rejestrze Ujazdu", datowanym między 1295 a 1305 rokiem, została zapisana pierwsza wzmianka o Zabrzu. Widniało ono pod nazwą "Sadbre", co oznaczało "miejsce za debrami", czyli dołami, ze strumieniem płynącym wśród wzgórz [13, s. 18]. W tym dokumencie wymienione są również nazwy już wtedy istniejących dzielnic: Zaborza i Grzybowic. Inne dokumenty wskazują Biskupice jako najstarszą wieś (1243 r.) oraz wymieniają wsie Rokitnicę (1310 r.) i Mikulczyce (1311 r.), w których zachowały się ślady po gródkach rycerskich. Część wymienionych obszarów należąca do biskupa wrocławskiego została sprzedana w 1465 roku księciu Janowi oświęcimskiemu.

W następnych latach ziemie zmieniały właścicieli, aż po roku 1741, kiedy większa część Śląska należała do Prus, nowy właściciel Zabrza Maciej Wilczek na podstawie tzw. kolonizacji fryderycjańskiej, rozpoczął "akcję osadniczą". Zaczęły powstawać kolonie: Pawłów Dolny, Dorota, Małe Zabrze, Maciejów, Pawłów Górny i Kończyce. Ich nazwy pochodziły od imion rodziny założyciela. [8, s. 7 - 9; 9, 3 - 5].

W dniu 24 listopada 1790 następuje wspomniane wyżej odkrycie złoża węgla kamiennego pomiędzy Zabrzem a Pawłowem przez inżyniera Salomona Izaaka z Brabantu [28, s. 8]. Historia Zabrza opisywana jest od tego momentu głównie przez rozwój górnictwa i hutnictwa, budowy kopalń i elektrowni oraz osiedli robotniczych, których ciekawe pozostałości zostaną opisane w drugim rozdziale.

27 marca 1873 rozporządzeniem króla Prus Wilhelma siedzibą powiatu staje się wieś, a dokładniej okręg urzędowy (Amtsbezirk), łączący z sobą gminy wiejskie Dorota, Małe Zabrze i Stare Zabrze. W powiecie zabrskim znajduje się 16 gmin oraz 11 okręgów dworskich. Grzybowice i Mikulczyce zostają wpisane do powiatu tarnogórskiego, a Rokitnica do powiatu bytomskiego.

Koniec wieku XIX i początek XX to rozwój wiosek, które stawały się stopniowo centrum administracyjnym. Było to związane z rozwojem przemysłu i napływem dużej liczby ludzi. Rozbudowywano komunikację tramwajową, powstawały nowe kościoły i szpitale. W latach 1906-1912 dla urzędników i robotników zabrzańskiej Huty "Donnersmarck" wybudowany zostaje zespół budynków, w których mieszczą się między innymi kasyno, (dzisiejszy Teatr Nowy), biblioteka, szkoła gospodarstwa domowego i kryte kąpielisko. Działa też jedno z pierwszych górnośląskich kin o nazwie "Lichtspielhaus", dzisiesze kino "Roma" (działające do dzisiaj).

W 1905 roku, wobec starań o utworzenie gminy o charakterze miejskim, powstaje gmina Zabrze (złożona z okręgów: Stare Zabrze, Małe Zabrze, Wieś Doroty), a 1 października 1922 roku otrzymuje prawa miejskie. Wcześniej, w 1914 roku, na cześć generała Paula von Hindenburga, który walczył z Rosjanami w bitwach w Prusach Wschodnich, zmieniono nazwę Zabrze na Hindenburg (nazwa obowiązywała do 1 grudnia 1945 roku).

W okresie międzywojennym Zabrze rozwija się pod względem urbanistycznym. Powstają budowle odzwierciedlające światowe trendy architektoniczne jak kościół Św. Józefa, wzniesiony przez niemieckiego architekta Dominika Böhma (określany jako jedno z największych osiągnięć budownictwa międzywojennego Niemiec) czy Łaźnia Miejska. Rozwija się także architektura sakralna. W 1929 roku w Zaborzu zbudowano kościół św. Jadwigi, który był przykładem już nie występującej architektury drewnianej, nawiązujący do kościółków górnośląskich.

Według Przemysława Nadolskiego, autora opracowania o Zabrzu "to przemysł był tym czynnikiem, który z zapadłej wioski wśród lasów uczynił Zabrze jednym z największych miast górnego Śląska. Stworzono tu gęsto zabudowane centrum osadnicze, (...) gdzie domy mieszkalne występowały obok miejsc pracy i wypoczynku, sportu i rozrywki. Zabrze było czyste i zadbane, zieleń równoważyła wpływ zakładów przemysłowych" [5, s. 2 - 3; 9, s. 5 - 7].

Druga wojna światowa, a potem pierwsze dni po wkroczeniu żołnierzy radzieckich, to dla miasta ogromne straty - wywózka ludności do przymusowej pracy na Wschodzie i utrata dorobku pokoleń robotników. Jak trafnie zauważa autor wcześniejszego cytatu: "Wypalone mury kamienic w centrum, szerzące się gwałty i morderstwa zwiastowały nadejście nowych czasów. Pewna epoka w dziejach miasta dobiegła końca" [9, s. 7].

Dnia 19 marca 1945 roku władzę w mieście przejmuje administracja polska. W 1951 roku obszar miasta powiększony zostaje o Mikulczyce, Rokitnicę i Grzybowice oraz Kończyce, Makoszowy i Pawłów, a w 1954 roku - o dzielnicę Helenkę. Do Zabrza w miejsce repatriowanej do Niemiec ludności napływają reemigranci z zachodu, z centralnej Polski oraz ludzie, którzy stracili ojczyznę na kresach wschodnich Polski. W czasach "gierkowskich" wzrasta znaczenie Zabrza jako miasta górniczego. Górnictwo i hutnictwo stają się podstawą gospodarki. W Zabrzu można odczuć "dobrobyt górniczy" - na tzw. książeczkę G (przydział dla górniczych rodzin na zakupy) można kupić pralkę, lodówkę, czy meble w specjalnym "sklepie górniczym". Można pojechać na dotowane wczasy do Wisły, Szczyrku czy Ustronia.

Jednocześnie lata 70-te to okres propagandy, czyli przejęcie władzy nad mediami przez partię komunistyczną, która wpływa na kojarzenie Górnego Śląska z "zaniżającą loty kulturą masową". Ten obraz śląskich miast na długo zostanie utrwalony w świadomości ludzi, chociaż ulega zmianom w latach powojennych, które trwają do dzisiaj [5, s. 2 - 3; 9, s. 5 - 7; 11].

Potencjał gospodarczy i komunikacja

Ze względu na bogactwo złóż węgla kamiennego w Zabrzu przez długi okres najważniejszym sektorem gospodarki był przemysł górniczy i towarzyszące mu gałęzie przemysłu elektro-maszynowego i chemicznego. Dzisiaj działają jeszcze Kopalnia Węgla Kamiennego "Makoszowy", niektóre wydziały Huty Zabrze i Kombinat Koksochemiczny Zabrze, ale profil gospodarczy miasta się zmienia. Zabrze rozwija nowe gałęzie przemysłu związane z nowoczesną technologią medyczną, chemiczną, elektromaszynową, budowlaną i elektryczną.

Zaplecze naukowe stanowią takie instytucje jak: Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska, Zakład Polimerów Polskiej Akademii Nauk, Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla, Instytut Techniki i Aparatury Medycznej oraz wydziały Śląskiej Akademii Medycznej i Politechniki Śląskiej. Od lat miasto rozsławiane jest na świecie poprzez działalność Śląskiego Centrum Chorób Serca i Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii prof. Zbigniewa Religi. Rozwija się również sektor usług. Zabrze oferuje inwestorom wiele hektarów gruntu pod zabudowę. W niedługim okresie wybudowano tu trzy duże centra handlowe, a wiele przedsiębiorstw takich jak Mostostal Zabrze S.A., Gazobudowa Sp. z o.o., czy firma ze 150-letnią tradycją POWEN S.A. (zapoczątkowaną przez Hutę Reden w XIX w.), z powodzeniem prowadzą w Zabrzu swoje przedsiębiorstwa [15, s. 16, 24 - 27; 11; 23].

W artykule zamieszczonym w czasopiśmie "Nasze Zabrze Samorządowe" jego autor T. Wagner pisze, że jednym z najważniejszych czynników, które wpłynęły na przeobrażenie "chaotycznie rozwijających się osad" w organizm miejski był rozwój komunikacji [17, s. 5]. Oczywiście zapotrzebowanie na sieć dróg spowodowane było rozwijającym się przemysłem. Dalej autor stwierdza, że kształt dzisiejszego Zabrza uwarunkowany jest budową w latach 1818-1819 tzw. szosy węglowej, która łączyła hutę w Chorzowie z Gliwicami. Jest to obecna ulica Wolności (kiedyś określana jako najdłuższa w Europie) przebiegająca przez centrum miasta. Drugim ważnym czynnikiem było zbudowanie dworca i uruchomienie linii kolejowej w 1845 roku [9, s. 3].

Niegdyś "przecięte handlowymi szlakami prowadzącymi od Bytomia przez Rokitnicę w stronę Wrocławia i od Bytomia przez Biskupice w stronę Raciborza" [11], Zabrze posiada bardzo dobrą komunikację. Na południu przebiega niedawno otwarta Autostrada A4 łącząca Wrocław z Katowicami i Krakowem. Z centrum miasta można się dostać na Drogę Krajową nr 4, łączącą Zabrze z Bytomiem i Gliwicami. W trakcie budowy pozostaje Drogowa Trasa Średnicowa, która połączy Zabrze z aglomeracją katowicką. W planach budowy ma też swoje miejsce Autostrada A1, którą będzie można podróżować w kierunkach na północ kraju oraz na południe w stronę Słowacji. Zabrze posiada również dobre połączenia kolejowe z miastami w kraju (Warszawa, Wrocław, Zielona Góra i inne), oraz z zagranicą - z Berlinem czy Frankfurtem. Dużym atutem jest też bliska odległość od lotnisk w Pyrzowicach i w Balicach, a także łatwy dostęp do wolnego obszaru celnego na terenie portu gliwickiego, miasta sąsiadującego z Zabrzem [5, s. 21; 11; 15, s. 26 - 27; 16].

Ta dostępność komunikacyjna oraz bliska odległość od miejsc wypoczynku sobotnio- niedzielnego i urlopowego, granicy południowej ze Słowacją i Czechami oraz bliska perspektywa nowych połączeń drogowych z północą kraju czynią miasto Zabrze jednym z "najlepiej skomunikowanych miast" jak podaje "Raport Śląski" [15, s. 26 - 27]. Ten argument może przemawiać za uznaniem Zabrza za miasto otwarte dla odwiedzających je gości.

Turystyka

Na potencjał turystyczny Zabrza składają się obiekty i tereny służące rekreacji i wypoczynkowi, obiekty ciekawe pod względem architektonicznym (wśród których ważną rolę odgrywają obiekty sakralne, głównie bardzo liczne kościoły) i wydarzenia kulturalne. Z potocznych określeń używanych w celu opisu pejzażu Zabrza, najbardziej trafnymi mogą być te, które mówią że Zabrze to miasto "niepowtarzających się kamienic", czy też "miasto ceglanych wież". Jak wynika z lektury opracowania autorstwa T. Wagnera: "Zabrze - nieznane oblicza śląskiej architektury" [30, s. 10], proces architektonicznego różnicowania się miasta trwający przez ostatnie 150 lat, ukształtował jego "nietuzinkowy" charakter. Można tu odnaleźć "wybitne przykłady niemieckiego funkcjonalizmu, ekspresjonizmu, eklektyczne i secesyjne kamienice, ciekawe obiekty poprzemysłowe z przełomu XIX i XX wieku".

Do głównych obiektów i terenów rekreacyjno-wypoczynkowych można zaliczyć [27, s. 37 ]:

- Miejski Ogród Botaniczny, w którym można poznać około 5 tysięcy roślin, reprezentujących 340 gatunków, pochodzących między innymi z Australii, Azji czy Meksyku (obiekty: palmiarnia, kaktusiarnia, alpinarium, oczka wodne, park angielski),

- Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji (MOSIR) dysponujący pełnowymiarowym boiskiem do halowej piłki nożnej, 9 kortami tenisowymi, siłownią, salą do gry w squasha i krytą strzelnicą oraz posiadający zaplecze hotelowe (42 miejsca noclegowe), konferencyjne i gastronomiczne,

- Stadion Górnika Zabrze (otwarty w 1934 roku), mieści 17 tysięcy widzów (od roku nosi imię Ernesta Pola - piłkarza, który jako jedyny w kraju dziesięć razy zdobywał z drużyną mistrzostwo Polski),

- Kąpielisko Leśne w Maciejowie o powierzchni 24 ha z naturalną pływalnią (700 x 400 m), boiskami, ścieżkami rowerowymi, torem do minigolfa, placem dla rolkarzy oraz najnowszą atrakcją - parkiem linowym umożliwiającym spacery po linach rozwieszonych kilka metrów nad ziemią,

- Miejski Zakład Kąpielowy - kryte kąpielisko (oddane do użytku już w 1904 roku), w którym oprócz pływalni mieszczą się wanny do leczniczych kąpieli, inhalatorium, łaźnia parowa i grota solna,

- ośrodki jeździeckie prowadzące zajęcia nauki jazdy konnej, także w stylu rodeo i western (John West Ranch, Ośrodek MOSIR-u czy Klub Jeździecki "Nowy Dwór").


Do obiektów kulturowych zaliczane są cenne, pod względem architektonicznym, budynki takie jak [29, s. 4-5; 30, s. 22-28, 51]:

- gmach Muzeum Górnictwa Węglowego (dawna siedziba starostwa powiatowego, zbudowany w 1874 roku, w stylu eklektycznym) - przeprojekotwany przez berlińskiego architekta Arnolda Hartmanna,

- budynek Miejskiego Zakładu Kąpielowego (zbudowany w 1929 roku), o cechach funkcjonalizmu, z szatniami na balkonie i parterze głównej sali, które są przykładem dawnej architektury kąpielowej,

- gmach neogotyckiej Poczty Głównej (zbudowany w latach 1909 - 1911),

- "Admiral Palast" (Pałac Admiralski) - dawny hotel (budowa 1927 rok) wzniesiony w stylu modernistycznym z elementami Art Deco, niegdyś - z otwartym ogrodem umieszczonym na dachu budynku (jeden z symboli miasta),

- Teatr Nowy w budynku dawnego kasyna Huty "Donnersmarck", z charakterystycznymi dla architektury miasta elementami tzw. muru pruskiego,

- Budynek Straży Pożarnej (z 1913 roku), z charakterystyczną wieżyczką,

- zespół budynków Szpitala Klinicznego nr 1 z cenną wieżą ciśnień i kominową (z 1905 roku), 39-metrowej wysokości kopułą w kształcie dzwonu,

Do charakterystycznych obiektów na terenie Zabrza zalicza się też liczne kościoły [31; 29, s. 4 - 13; 27, s.37 - 39]:

- neogotycki kościół Św. Anny (1900 r.), projektu architektów niemieckich Stahla i Blaua,

- drewniany Kościół Św. Jadwigi Śląskiej (1929 r.),

- Kościół Św. Józefa - styl ekspresjonistyczny (1930 r.), projektu D. Böhma, z oryginalnym dziedzińcem (zwanym "Rajskim placem") i wnętrzem,

- ewangelicki Kościół (1937 r.) w Mikulczycach, projektu Kurta Nietzsche,

- Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny - neogotycki, jednonawowy (1940 r.),

- Kościół Św. Andrzeja - w stylu neoromańskim (budowany w latach 1863-66)

Coraz większego znaczenia w skali regionu nabierają zabytki poprzemysłowe oraz działania promocyjne miasta w tym zakresie, które już trzeci raz będzie organizatorem międzynarodowej konferencji dotyczącej dziedzictwa przemysłowego. Jednak niektóre z nich wykorzystywane są nie tylko w skojarzeniu z rozwijającą się turystyką przemysłową, ale także dla celów artystycznych. Jednym z takich miejsc jest hala markowni byłej kopalni "Ludwik", w której co roku odbywa się Jazz Festiwal z udziałem sławnych muzyków: Tomasza Stańko czy Leszka Możdżera, a nawet kręcono tu film "Na wschód" szwajcarskiego reżysera Liunela Baiera [29, s. 15]. W podziemnych korytarzach skansenu "Królowa Luiza" odbył się "undergruntowy projekt", spektakl-balet Muzycznego Teatru Gliwickiego "Chodnik 05", koncert Filharmonii Zabrzańskiej. Każdego roku mają tu miejsce warsztaty artystyczne "Barwa i dźwięk" [32; 27, s. 39].

W Zabrzu odbywają się cykliczne imprezy takie jak: Festiwal Dramaturgii Współczesnej, Festiwal Teatrów Górnośląskich, "Zabrzańska Jesień", "Muzyczne Lato" Zabrzańskie Dni Muzyki Dawnej, Międzynarodowy Festiwal Organowy. Dom Muzyki i Tańca działający od 1959 roku, organizuje koncerty światowych sław takich jak: Leonard Cohen, Cesaria Evora, Placido Domingo czy Jose Careras.

Od niedawna istniejące Centrum Kultury Alternatywnej CK Wiatrak organizuje dla fanów muzyki koncerty. Klub znajduje się niedaleko Elektrociepłowni Zabrze w 133-letnim budynku, który przed pierwszą wojną światową mieścił sklep kolonialny oraz karczmę górniczą kopalni "Luiza". Jego właściciele odkryli cenne pozostałości po sklepie i karczmie - stare reklamy, które można zobaczyć w klubie pod szyldem "Muzeum Przedwojennej Reklamy".

Muzeum Miejskie z eksponatami dokumentującymi między innymi historię powstań śląskich, życie codzienne mieszkańców Zabrza czy dziełami artystów i plastyków takich jak Leon Wyczółkowski, Nikifor czy artystów pochodzenia miejscowego - Jana Sawki, Mariana Oslislo, jest kolejnym sposobem na spędzenie wolnego czasu w mieście. Inne typowo rozrywkowe placówki to Kino "Roma", Multikino oraz przebudowywane Kino "Marzenie". Obecnie realizowany jest projekt parku im. Jana Pawła II, który zakłada stworzenie kilku boisk sportowych i skate parku na jednym z osiedli zabrzańskich [29, s. 15; 33; 34].

Dla turystów odwiedzających miasto dostępne są turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania o średnim i wyższym standardzie. W centrum miasta zbudowano niedawno Hotel Ibis, a w pobliżu Skansenu Guido funkcjonuje pięciogwiazdkowy Hotel Ambasador. Inne obiekty noclegowe to: Hotel Diament, Hotel Etap, Hotel Silvia, Gościniec Staropolski, Miejska Bursa Szkolna, MOSIR Sparta - Pensjonat czy Pogoń - Zabrze, zlokalizowane w różnych częściach miasta i oferujące łącznie ponad 340 miejsc noclegowych. Bazę gastronomiczną stanowią kawiarnie, pizzerie, restauracje i karczmy [27, s. 48 - 49; 29, s. 22 - 23,].

Autorzy cytowanego tutaj opracowania biznes planu dla produktów turystycznych Zabrza podjęli się oceny infrastruktury turystycznej miasta i jego atrakcji. Wynika z niej, że w Zabrzu brakuje jednostek noclegowych przeznaczonych dla młodzieży - typu hostel oraz obiektów, które zapoznawałyby turystów z miejscową kuchnią i tradycjami górniczymi, charakterystycznymi dla regionu. Brakuje również większej ilości imprez cyklicznych, szczególnie o znaczeniu ponadlokalnym, co utrudnia "budowanie więzi pomiędzy danym miejscem a turystą". Na terenie miasta nie ma oznakowania atrakcji turystycznych, ani działającego punktu informacji turystycznej. Słabo zagospodarowana jest także strona internetowa o turystyce w Zabrzu [27, s. 37 - 44].

Nadzieje wiążą się z coraz szerzej promowaną turystyką industrialną, dla której Urząd Miejski i inne instytucje podejmują różne działania. Będą one treścią czwartego rozdziału. W następnym rozdziale opisane zostaną wybrane charakterystyczne obiekty związane z przemysłowym charakterem Zabrza.

autor - Izabela Latos