Plany i kierunki rozwoju turystyki industrialnej w Zabrzu

I Konferencja Międzynarodowa - 2004

Turystyka industrialna jako "zjawisko stosunkowo nowe" w Polsce [36] dopiero od kilku lat zaczyna być dostrzegana przez lokalne władze jako szansa dla promocji i rozwoju opisywanych terenów. W 2003 roku starania miasta, organizacji społecznych i osób prywatnych zostały docenione i nagrodzone przez Polską Organizację Turystyki certyfikatem: "Zabrze - miasto turystyki przemysłowej - Certyfikat POT 2003" [37].

Ważnym wydarzeniem z punktu widzenia rozwoju turystyki industrialnej Zabrza, było podpisanie w 2003 roku odpowiedniego porozumienia między Zarządem Województwa (w osobie Wicemarszałka Śląskiego) a gminą Zabrze (reprezentowaną przez Prezydenta miasta). Jego głównym celem jest ochrona dziedzictwa kulturowego Górnego Śląska. Wspólne działania mają stanowić podstawę dla uzyskania wsparcia finansowego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Wyrazem tej inicjatywy w Zabrzu jest projekt zatytułowany "Zabrze - Śląski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej". Jego program wpisany jest w strategię rozwoju miasta, która wymienia między innymi jako cele długofalowe kształtowanie nowego wizerunku miasta i promowanie Zabrza jako centrum kulturalnego [57, s. 199 - 206].

W 2004 roku otwarto w Zabrzu Centrum Organizacji Pozarządowych, które skupia instytucje pozarządowe i organizacje społeczne. Wraz z lokalnymi władzami, starają się kreować nowy wizerunek Zabrza jako miasta proekologicznego, przyjaznego mieszkańcom, a jednym z priorytetowych zadań, jakie wymienia "Program współpracy z organizacjami pozarządowymi w roku 2006" [58], jest "promocja i ochrona dziedzictwa kulturowego Zabrza i regionu".

W wyniku wielu inicjatyw udało się rozpocząć cykl spotkań przedstawicieli związanych z turystyką o zasięgu lokalnym, regionalnym i międzynarodowym. W 2004 roku Urząd Miejski we współpracy z Górnośląską Wyższą Szkołą Handlową im. Wojciecha Korfantego zorganizował I Konferencję Międzynarodową zatytułowaną "Bogactwo dziedzictwa przemysłowego jako wyzwanie i atrakcyjny produkt dla turystyki i rekreacji". Konferencja miała miejsce na terenie Zabrza. W składzie programu, oprócz tematycznych prezentacji i wykładów, było zwiedzanie zabrzańskich zabytków.

Zainteresowanie wykazało wiele osób z branży turystycznej i organizacji międzynarodowych. Ważnymi gośćmi konferencji byli między innymi przedstawiciele Światowej Organizacji Turystyki oraz Międzynarodowego Komitetu Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego (TICCIH), a także Dyrektor Departamentu Turystyki - Elżbieta Wyrwicz oraz Prezes Polskiej Organizacji Turystycznej - Andrzej Kozłowski. Spośród autorów 34 wystąpień wymienić należy również znanego autora cytowanego wcześniej podręcznika - pana Zygmunta Kruczka, który wygłosił referat na temat kreowania przemysłowych atrakcji turystycznych w oparciu o region małopolski. Ciekawe doświadczenia zostały zawarte w wykładzie pana Thomasa Parenta - Dyrektora Westfalskiego Muzeum Przemysłowego w Bochum [38]. W Konferencji brali udział również studenci kierunków związanych z turystyką oraz mieszkańcy Zabrza.

Świadczy to o coraz bardziej zorganizowanym dążeniu do ocalania przemysłowego dziedzictwa. Temat staje się coraz częściej dostrzegany nie tylko przez osoby bezpośrednio związane z turystyką, ale także przez mieszkańców miasta, którzy zaczynają się nim interesować. Aktualnym przykładem mogą być efekty działalności przedstawicieli Stowarzyszenia "Nasze Biskupice", przy wsparciu Urzędu Miejskiego w Zabrzu i Marszałkowskiego w Katowicach. Doprowadzili oni do włączenia programu rewitalizacji osiedla Borsig do międzynarodowego projektu "Recula" (Restructuring Cultural Landscapes), który umożliwia wymianę doświadczeń polsko-włosko-niemieckich w zakresie rewaloryzacji poprzemysłowych obszarów oraz wsparcie finansowe. W zakresie tego projektu jako pierwszy zostanie odnowiony jeden z budynków (z 1860 roku) zabytkowego osiedla, a pracami remontowymi zajmą się bezrobotni mieszkańcy Biskupic [39, s. 1].

W trakcie I Konferencji omawiano problemy dotyczące sposobów koordynacji działań w zakresie ochrony zabytków techniki poprzez ich adaptację dla celów turystyki. Zwrócono uwagę na niską świadomość społeczeństwa co do wartości zabytków przemysłowych, brak dobrze przygotowanych kadr, brak infrastruktury towarzyszącej obiektom, a w końcu ich zły stan techniczny. Stwierdzono również, że brakuje dynamicznej współpracy branży turystycznej z instytucjami kultury, co także przyczynia się do ograniczenia ilości profesjonalnie zorganizowanych produktów.

Zwrócono także uwagę na pozytywne aspekty omawianego tematu: popularność turystyki industrialnej wzrasta, w Polsce istnieje duży potencjał przemysłowego dziedzictwa do wykorzystania. Zwiększa się także ilość lokalnych inicjatyw, a ogromną szansę stanowi możliwość uzyskania dofinansowania poprzez programy unijne. Zauważono, że rozwój turystyki przemysłowej wiąże się z rozwojem regionalnym, zapewnia tworzenie miejsc pracy i wzrost aktywności gospodarczej mieszkańców. Jest to bardzo pożądane zjawisko na obszarach, które obecnie borykają się z problemem restrukturyzacji [56, s. 9 - 10].

Podsumowaniem I Konferencji stał się akt Rezolucji Zabrzańskiej, z dnia 10 - 11 września 2004 roku. Jej treść koncentruje się wokół wyznaczenia zadań dla przedstawicieli zaplecza naukowego i branży turystycznej, władz administracyjnych oraz społeczności międzynarodowej. Niektóre z głównych zadań to [59]:

- włączyć na stałe obiekty i produkty turystyki dziedzictwa przemysłowego do oferty organizatorów turystyki,

- zachęcać władze administracyjne wszystkich szczebli do działań na rzecz opracowania i wdrażania programów zagospodarowania zabytków przemysłowych i wykorzystania ich dla turystyki i rekreacji,

- opracować segment docelowych klientów turystyki dziedzictwa przemysłowego w celu ułatwienia stosowania odpowiednich środków promocji i marketingu przez organizatorów turystyki,

- opracować wzorce jakości i normy dla turystyki dziedzictwa przemysłowego i jej produktów,

- stworzyć Listę Światowego Dziedzictwa Przemysłowego dla Turystyki,

- wzmocnić działania na rzecz tworzenia europejskiej oferty turystycznej szlaków dziedzictwa przemysłowego, wykorzystując fundusze europejskie np. INTERREG III, EUREKA;

- zachęcić regiony europejskie, zwłaszcza poddane procesom restrukturyzacji, do wymiany doświadczeń i wzajemnej pomocy w zakresie wykorzystania obiektów przemysłowego dziedzictwa dla turystyki i rekreacji.

W maju 2005 roku w Zabrzu odbyła się II Konferencja z udziałem wielu zainteresowanych gości. Luigi Cabrini - Regionalny Przedstawiciel na Europę Światowej Organizacji Turystyki wygłosił wstęp, w którym wyraził przekonanie, że te "specyficzne rekomendacje" zawarte w Zabrzańskiej Rezolucji spowodują większe zainteresowanie i działania w zakresie tworzenia oferty turystyki połączonej z przemysłowym dziedzictwem [60, s. 13 - 15]. Dowodem na te słowa było między innymi zorganizowanie kolejnych Konferencji Międzynarodowych w Zabrzu. Zostaną one opisane poniżej.

II Konferencja Międzynarodowa - 2005

II Konferencja Międzynarodowa, która odbyła się 12 - 13 maja 2005 roku w Zabrzu, została zaplanowana w celu kontynuacji rozważań na temat turystyki industrialnej, ze szczególnym uwzględnieniem krajowych i zagranicznych doświadczeń. Zostało to ujęte w tytule Konferencji: "Dziedzictwo przemysłowe jako atrakcyjny produkt dla turystyki i rekreacji. Doświadczenia krajowe i zagraniczne".

Dla rozwoju turystyki przemysłowej w Zabrzu ogromne znaczenie ma fakt, że to w tym mieście odbyły się obie Konferencje. W cytowanym wcześniej wystąpieniu Luigi Cabrini zawarł zapowiedź działań, które przyczynią się do rozwoju turystyki przemysłowej nie tylko Zabrza, ale także regionu, kraju, a nawet Europy. Wyraził nadzieję, że właśnie w Zabrzu powstanie międzynarodowa baza danych z informacjami o obiektach dziedzictwa przemysłowego. Zadania takiego centrum nie ograniczałyby się jedynie do aktualizacji danych, ale obejmowałyby także wspieranie inicjatyw, informowanie o tworzonych szlakach europejskich i wiele innych kwestii. Przy gotowości przedstawicieli Światowej Organizacji Turystyki do sponsorowania tego przedsięwzięcia, zainteresowaniu nim organizacji, władz i mieszkańców, mogą zostać zrealizowane nadrzędne cele, którymi poza promowaniem i ochroną zabytków jest podtrzymywanie tradycji jako "części dziedzictwa rodzaju ludzkiego" [60, s. 15].

W Dokumencie Końcowym II Międzynarodowej Konferencji podkreślono istotne dla miasta postanowienia [61, s. 349 - 350], które informują o pracach Komisji Światowej Organizacji Turystyki. Prace te uwzględniły problematykę Konferencji i Zabrzańskiej Rezolucji w opinii na temat "Udziału turystyki w odrodzeniu społeczno - gospodarczym obszarów dotkniętych kryzysem". Opinia ta była omówiona na Europejskim Forum Turystyki, które odbyło się na Malcie w październiku 2005 roku. Oznacza to, że polityka Zabrza w zakresie kierunków rozwoju turystyki przemysłowej zmierza do rozszerzenia pola aktywności już nie tylko na szczeblu regionalnym czy krajowym. Kładzie nacisk na dynamiczny rozwój obszaru międzynarodowego współdziałania i wymiany doświadczeń.

Powyższe słowa potwierdzają główne założenie III Konferencji, która odbędzie się we wrześniu tego roku w Zabrzu. Jej celem przewodnim będzie rozwój turystyki przemysłowej w aspekcie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, co jest zbieżne z tematem europejskiej turystyki w ogóle. Wykłady i opracowania mają służyć wymianie doświadczeń w kwestiach rozwoju produktu, rozwoju jakości usług turystycznych i możliwości poprawy jakości w obiektach poprzemysłowych już udostępnionych zwiedzającym. Ważnym tematem, jaki zostanie poruszony, będzie zagadnienie tworzenia szlaków dziedzictwa przemysłowego w Europie. Organizatorzy wyrażają nadzieję, że jednym z efektów wymiany doświadczeń w tak szerokim gronie będzie ich rozpowszechnienie i wykorzystanie w działalności polskich organizacji i instytucji zajmujących się tą tematyką [38].

Zakończenie

Zabrze to miasto, które posiada wiele interesujących i różnego typu obiektów kultury technicznej minionych lat. Niektórych z nich nie można przeznaczyć dla ruchu turystycznego, chociaż mogłyby stanowić jedną z ciekawszych atrakcji, czego przykładem jest opisana wcześniej Elektrownia Zabrze. Dostępne obiekty, zwłaszcza te, zlokalizowane pod ziemią, znajdują się na liście atrakcji o rosnącej popularności. Istnieje możliwość ich zagospodarowania i wykorzystania w oparciu o doświadczenia zagraniczne oraz informacje zdobywane podczas Międzynarodowych Konferencji. Duże znaczenie ma fakt, że Zabrze powoli rozpowszechnia swój wizerunek jako miasta turystyki przemysłowej. Jest to krok w kierunku zmiany dotychczasowego sposobu postrzegania tego miejsca jako "typowo przemysłowego" i nie posiadającego atrakcji. Poprzez organizację Konferencji i promocję turystyki industrialnej Zabrze przyczynia się do tworzenia ciekawego oblicza całego obszaru aglomeracji górnośląskiej. Z marketingowego punktu widzenia, może to również oznaczać możliwość wykreowania markowych produktów turystycznych, które z kolei przyczynią się do stworzenia marki Zabrza. Może to w przyszłości wpłynąć pozytywnie na działalność gospodarczą i liczbę inwestycji. Nie bez znaczenia jest lokalizacja Zabrza, która poprzez dobre warunki komunikacyjne umożliwiałaby łatwy dostęp do międzynarodowego centrum informacyjnego europejskiego szlaku dziedzictwa przemysłowego.

Jak wynika z przedstawionych w drugim rozdziale zdjęć stan techniczny zabytków i obiektów poprzemysłowych w Zabrzu nie jest wystarczająco dobry. Tylko część z nich została objęta ochroną przez wpis do Rejestru Zabytków - są to "Zabudowania i wyrobiska podziemne dawnej kopalni Guido - zabudowania nadszybia z wieżą i maszynownia szybu Kolejowy wraz z zespołem wyrobisk podziemnych na poziomie 170 i 312 m" i "Zespół zabudowy dawnej Kopalni Królowa Luiza" [35], opisywane wcześniej. Brakuje infrastruktury towarzyszącej obiektom udostępnionym do zwiedzania oraz wykwalifikowanej kadry przewodnickiej. Niektóre z dostępnych obiektów nie mają odpowiedniego poziomu zabezpieczeń.

Osiedla robotnicze czy wieże ciśnień nie są oznaczone żadnymi tablicami, które mogłyby informować mieszkańców czy odwiedzających je turystów o ich pochodzeniu i wartości. Może to świadczyć o niskim stopniu zainteresowania tematyką zabytków przemysłowych jak również o małej aktywności władz miasta lub braku efektywności podmiotów branży turystycznej. Jednak z informacji uzyskanych od pana Marcina Lesiaka, przedstawiciela Urzędu Miejskiego w Zabrzu [62], wynika, że stopniowo podejmowane są decyzje o przeznaczaniu środków na ten cel. W niedługim czasie ma powstać system tablic informujących o dojeździe do zabrzańskich zabytków. Jest to wyraźny sygnał. Pozwala wnioskować, że rośnie świadomość potrzeby rozwoju i promocji turystyki wśród władz miasta. Jednym z pozytywnych efektów Międzynarodowych Konferencji Turystycznych będzie z pewnością wzrost zainteresowania wśród zabrzan historią miasta oraz jego dziedzictwem. Być może przełoży się to na wolę zachowania i odnowienia obiektów, które jeszcze nie zostały zagospodarowane tak, jak podobne im kompleksy w Niemczech czy w Anglii.

Ten nowy w Polsce temat, jakim jest turystyka industrialna uświadamia, że zabytki nie przestały powstawać. To znaczy, że trzeba się rozglądać wokół i zastanowić nad tym, co się widzi; nad wartościami, które są przekazywane. Ktoś wkładając pewną myśl w dane dzieło, zapisał w ten sposób własne i jemu współczesnych widzenie świata. W Zabrzu to widzenie okazało się być czymś uporządkowanym, co widać chociażby w architekturze osiedli robotniczych, okazało się, że rytm dawnego życia wyznaczały tutaj godziny pracy i dźwięki uruchamianych szybów.

Nasuwa się jeszcze jedna refleksja. Dojrzewamy do świadomości, że w przyszłości ktoś może spróbuje zauważyć w jaki sposób i jaką wartość przekazało nasze pokolenie. Co zaproponowaliśmy, czym wzbogaciliśmy otoczenie? Może powstające obecnie nowoczesne budynki i skomplikowane konstrukcje nie wzbudzą już takich zachwytów i emocji jak stary zardzewiały wagonik kolejki podziemnej, albo widok rozbieganych dzieci wśród rzędów identycznych budynków. Możliwe...

Często negatywnie oceniamy powstające wokół nas budynki, wieżowce. Uważamy, że nie mają one osobowości, służą wyłącznie komercji. Zacieramy ślady historii zmieniając nazwy ulic, tracimy tożsamość i poczucie przywiązania do miejsca, z którego pochodzimy. Możliwe, że wcześniejsze pokolenia też nie potrafiły objąć refleksją wytworów własnej epoki i doszukać się w nich piękna.

Jednak nawet, gdybyśmy nie potrafili stworzyć niczego wielkiego, pozostaje nadzieja, że naszym wkładem na rzecz przyszłych pokoleń było ratowanie obecnego dorobku.

autor - Izabela Latos